του Jim Jarmusch

"Η γαλήνη μου έχει μέσα της έναν άνθρωπο, είναι διάφανος και με κουβαλά γαλήνια, όπως μια γόνδολα, μέσα τους δρόμους".
Frank O' Hara από το In Memory of My Feelings (Εις Ανάμνηση των συναισθημάτων μου) (1956)

Το 1984 επισκέφθηκα για πρώτη φορά την Ιαπωνία για να προωθήσω την ταινία μου Stranger than Paradise. Πολύ πριν απ' αυτό το ταξίδι είχα δώσει πολλές συνεντεύξεις στις οποίες ανέφερα τον Γιασουτζίρο Όζου/ Yasujirō Ozu ως έναν από τους σκηνοθέτης που μ' είχαν επηρεάσει πιο έντονα. Αφού είχα ολοκληρώσει πολύ περισσότερες συνεντεύξεις στο Τόκιο αντιλήφθηκα ότι μεταξύ των νεότερων και πιο μοντέρνων Ιαπώνων κινηματογραφικών κριτικών και δημοσιογράφων, ο Όζου εκείνη την εποχή, ήταν εκτός μόδας. Οι ταινίες του ήταν από την "παλιά σχολή": συντηρητικές στο ύφος και ως προς την θεματολογία πληκτικές, μεσοαστικές και κλεισμένες σε εσωτερικούς χώρους. Ερωτώμενος για την επιρροή του ήταν ως να διέπραττα μια σκανδαλώδη πράξη αντίφασης.
Αυτή η στάση απέναντι στο Όζου μου φάνηκε παράξενη, όμως μ' έκανε να συνειδητοποιήσω ότι δεν ενδιαφερόμουν πραγματικά για την μόδα -αλλά από την άλλη πλευρά ήταν το στυλ που παρουσιάζει για μένα μεγάλο ενδιαφέρον. Σε τελική ανάλυση όλοι οι σκηνοθέτες είναι στυλίστες είτε το γνωρίζουν είτε όχι -και αυτοί που δεν το γνωρίζουν πολύ συχνά δημιουργούν ταινίες με το πιο μονότονο στυλ. Η μόδα φαίνεται να συνδέεται με την δημοτικότητα ενώ το στυλ είναι αξεχώριστο από την ανθρώπινη έκφραση. Οι ταινίες που έγιναν από τον Όζου (ή παρομοίως τα έργα οποιουδήποτε των δασκάλων) ίσως είναι ή δεν είναι στην μόδα, όμως η στιλιστική τους δύναμη και η ιδιαιτερότητα τους είναι αμετακίνητες. Προς το τέλος αυτής της πρώτης μου επίσκεψης στην Ιαπωνία (από τότε έχω επιστρέψει οκτώ ή εννιά φορές) με πήγαν οι φίλοι μου Kazuko Kawakita και Hayo Shibata, στην Kamakura μια πόλη έξω από το Τόκιο όπου ο Όζου ζούσε και συχνά εργαζόταν και όπου είναι θαμμένες οι στάχτες του. Προσφυώς πήραμε το τραίνο και από το σε κίνηση παράθυρο έβλεπα τις στέγες των σπιτιών της πόλης με τα φανάρια και τα απλωμένα ρούχα, τις παράλληλες σιδηροδρομικές γραμμές και τους σταθμούς των τραίνων που περνούσαμε: εικόνες παράδοξα οικείες σε μένα διαμέσου της χρήσης τους από τον Όζου ως στατικά σημεία στίξης στο συντακτικό της ταινίας.
Με την άφιξη μας, ο σταθμός της Kamakura ήταν ανατριχιαστικό οικείος. Ακόμα και οι κερασιές ήταν ανθισμένες. Εκεί ένα μικρό μουσείο, μια έκθεση με προσωπικά αντικείμενα από την ζωή και το έργο του Όζου είχε ανοίξει πρόσφατα: ο κυριότερος λόγος γι' αυτό το ταξίδι στην Kamakura. Υπήρχαν σημειώματα γεμάτα γραπτά, πένες και σενάρια επίσης γεμάτα από σημειώσεις και διορθώσεις στα Ιαπωνικά. (Εντυπωσιάστηκα από την συνειδητοποίηση ότι η σκηνοθεσία συνδέεται άμεσα με την καλλιγραφία). Η πίπα του Όζου ήταν εκεί μαζί με πακέτα τσιγάρων, το σταχτοδοχείο και το αγαπημένο του φλιτζάνι του τσαγιού με την εικόνα ενός κάστανου να γυαλίζει στην επιφάνεια. Επίσης εκτιθόταν το αγαπημένο του καπέλο (αυτό που αναγνώρισα από μια συγκεκριμένη φωτογραφία κατά την διάρκεια γυρίσματος) όπως και ένα ζευγάρι γυαλιά. Σε μια γωνία του εκθεσιακού χώρου ήταν ένα τρίποδο που είχε σχεδιάσει ο ίδιος ο Όζου. Είχε μόνο δύο θέσεις στις οποίες κλείδωνε το ύψος της κάμερας -μια θέση περίπου ένα μέτρο από το έδαφος (περίπου το επίπεδο ματιού ενός προσώπου που παραδοσιακά κάθεται στο πάτωμα) και η δεύτερη θέση μισό μέτρο υψηλότερα. Ο Όζου δεν είχε ανάγκη για εναλλακτικές δυνατότητες. Αντίθετα αυτοί οι περιορισμοί θα καθόριζαν τον πυρήνα του στυλ του.
Επίσης εκτιθόταν αρκετά σχέδια από σκηνικά εσωτερικών χώρων για διάφορες σκηνές από τις ταινίες του. Τα σκηνικά είχαν ειδικά δημιουργηθεί για το μήκος εστίασης και το βάθος πεδίου των απλών φακών που ο Όζου προτιμούσε: των 50mm. Πάλι, εναλλακτικοί φακοί δεν πολυενδιέφεραν τον Όζου και σχεδόν ποτέ δεν τους χρησιμοποίησε. Οι κινήσεις της κάμερας είτε κατά μήκος ενός οριζόντιου άξονα είτε με την κάμερα να κινείται, σχεδόν δεν υπάρχουν στο ύστερο του στυλ όπως και fades, dissolves ή άλλα οπτικά εφε. Διαμέσου αυτής της κομψής γαλήνης ο Όζου ναυσιπλοεί τις λεπτεπίλεπτες ιστορίες του γύρω από τα αναμενόμενα ορόσημα δραματικών καμπύλων και τονισμένων συναισθημάτων. Τίποτε δεν εκβιάζεται. Όλα αυτά που απομένουν στην οθόνη είναι οι μικρότερες των λεπτομερειών της ανθρώπινης φύσης και αλληλεπιδράσεις που αποδίδονται μέσω ενός φακού που είναι κομψός, παρατηρεί, απλοποιεί και είναι αγνός.
Η θεματολογία στις ταινίες του Όζου -τυπικά αφορούν οικογενειακές σχέσεις και προβλήματα επικοινωνίας- με ρευστότητα συνυφαίνεται με το ύφος του σκηνοθέτη και είναι τόσο ουσιαστική όσο οι αγαπημένες του παρομοιώσεις με την φύση: η κίνηση του φωτός, ο κύκλος της ζωής, και το πέρασμα των εποχών (συμπεριλαμβανόμενων και των τίτλων των ταινιών Το Όνειρα της Νεότητας, Οι Μέρες της Νεότητας, Γεννήθηκα, Αλλά..., Όψιμη ’νοιξη, Πρώιμο Καλοκαίρι, Πρώιμη ’νοιξη, Το Λυκόφως του Τόκιο, Ισημερία Ανθέων, Όψιμο Φθινόπωρο, Το Τέλος του Καλοκαιριού, Ένα Φθινοπωρινό Απόγευμα). Πάλι, ο Όζου τείνει να περιορίσει την θεματολογία του όπως κάνει και με τις κινήσεις της κάμερας του (και με την διανομή των ρόλων, δουλεύοντας συνεχώς με τους ίδιους ηθοποιούς).
Αφήνοντας την έκθεση με τα αντικείμενα του Όζου βρέθηκα στο κοιμητήριο του ναού Engakuzi. Εκεί ένα απλό από μαύρο μάρμαρο ταφικό μνημείο υπομνύει την ζωή αυτού του πέρα από το συνηθισμένο σκηνοθέτη. Δεν υπάρχει όνομα στη ταφόπετρα, ούτε ημερομηνία γέννησης ή θανάτου -μόνο ένας απλός κινέζικος χαρακτήρας, που οι Kazuko και Hayo αναγνώρισαν ως "μου". Εξήγησαν σε μένα ότι η έννοια του είναι φιλοσοφική και πνευματική, σχεδόν αδύνατο να μεταφραστεί στα Αγγλικά. Με διστακτικότητα μια κατά προσέγγιση ερμηνεία θα ήταν "ο χώρος που υπάρχει ανάμεσα στα πράγματα". Οι φίλοι μου μού υπέδειξαν, ακολουθώντας την παράδοση, να δείξω τον σεβασμό μου γεμίζοντας μια ξύλινη κουτάλα με νερό και με ευγένεια αδειάζοντας το περιεχόμενο της στην ταφόπλακα. Το έκανα και είδα το καθαρό νερό να κυλά μαλακά πάνω στο γωνιώδες ιδεόγραμμα το χαραγμένο στην επιφάνεια της σκληρής πέτρας. και μετά να απορροφάται από το έδαφος.

Ο Jim Jarmusch είναι μεταξύ άλλων και o σκηνοθέτης των ταινιών Stranger than Paradise, Down By Law, Mystery Train, A Night On Earth, Ghost Dog: The Way Of The Samurai, The Dead.