Οι Γιέρβαντ Τζανικιάν/ Yervant Gianikian & Άντζελα Ρίτσι Λούκι / Angela Ricci Lucchi θεωρούνται παγκοσμίως δεξιοτέχνες στην ανασύνθεση, αφηγηματική και αισθητική, σπάνιου αρχειακού υλικού από τον 20ο και 21ο αιώνα. Καταπιάνονται με τα μεγαλύτερα ζητήματα της σύγχρονης ιστορίας, μέσα όμως από τα μάτια των ηττημένων και των αφανών ηρώων της.
Είναι γνωστοί διεθνώς για μια δική τους, πρωτότυπη εφεύρεση που ονομάζουν «αναλυτική κάμερα» και η οποία επεξεργάζεται εκ νέου το αρχειακό υλικό, γεννώντας νέες αφηγήσεις και νοήματα, ένα αποτέλεσμα υψηλής ποιότητας και δυναμικής.
Ο φασισμός, η βαρβαρότητα της αποικιοκρατίας, οι πόλεμοι που συγκλόνισαν τον κόσμο και η μετανάστευση, είναι βασικά θέματα στο σινεμά τους. Οι εικόνες τους σε στοιχειώνουν: πολιτικές κι ανατρεπτικές, εξωτικές αλλά και εφιαλτικές, κουβαλούν έντονο συναισθηματικό φορτίο.
Η Ιταλίδα Ρίτσι Λούκι, μαθήτρια του Όσκαρ Κοκόσκα και ο αρμενικής καταγωγής Τζανικιάν, με σπουδές αρχιτεκτονικής στην Βενετία, γεννήθηκαν το 1942 και από τις αρχές του ’70 ζουν και δουλεύουν μαζί. Το έργο τους έχει παρουσιαστεί στις σπουδαιότερες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και χώρους στον κόσμο -Μπιενάλε Βενετίας, MoMA Νέας Υόρκης, Tate Modern Λονδίνου, Πομπιντού στο Παρίσι, κ.ά.- καθώς και σε μεγάλα διεθνή φεστιβάλ (Κάννες, Λοκάρνο, Βενετία).
Ο Ορέστης Ανδρεαδάκης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, αποτιμά το έργο τους: "Οι έρευνές τους έθεσαν σε αμφισβήτηση όλες τις μέχρι τότε ανθρωπολογικές, ιστορικές και πολιτικές βεβαιότητες, και τους οδήγησαν σε νέους δρόμους και σε μια συνολική επανεξέταση του κινηματογραφικών κανόνων και, κυρίως, του κινηματογραφικού ρυθμού του μοντάζ.
Στις ταινίες που γύρισαν, αποτυπώθηκε η ιστορία του «σύντομου 20ού αιώνα», όπως τον όρισε ο Έρικ Χόμπσμπαουμ – από το 1914 δηλαδή, μέχρι το 1991. Είναι ταινίες που δεν είναι ακριβώς «ταινίες», ντοκιμαντέρ που δεν είναι μόνο «ντοκιμαντέρ» και πολυσύνθετα δοκίμια που αποτελούνται από φιλμ, βίντεο, εγκαταστάσεις, φωτογραφίες, σχέδια και ακουαρέλες.
Η μνήμη εγγράφεται σε αυτές τις ταινίες με τρόπο σπαρακτικό, σαν μια αργόσυρτη λιτανεία τραυμάτων, σαν μια τραγωδία που καιροφυλακτεί στο παρελθόν και υπονομεύει το μέλλον.
Ο φασισμός, η βαρβαρότητα της αποικιοκρατίας, οι πόλεμοι που συγκλόνισαν τον κόσμο και η μετανάστευση είναι βασικά θέματα στο σινεμά τους. Οι εικόνες τους σε στοιχειώνουν: πολιτικές κι ανατρεπτικές, εξωτικές αλλά και εφιαλτικές, καταδύονται στον πυθμένα της κινηματογραφικής λογικής.
Ανάμεσα στο 1974 και το 1979, εισήγαγαν τα «αρωματικά φιλμ», με ειδικές μηχανές που ανέδυαν αρώματα κατά την διάρκεια της προβολής (πολύ νωρίτερα από το odorama του Τζον Γουότερς) και λίγο αργότερα εισήγαγαν την «αναλυτική κάμερα», μια πρωτότυπη εφεύρεση η οποία επεξεργάζεται εκ νέου το αρχειακό υλικό, γεννώντας νέες αφηγήσεις και νοήματα.
Και, καθώς η μνήμη βρίσκεται και πάλι υπό διωγμόν, τα αταξινόμητα αριστουργήματα του Τζανικιάν και της Ρίτσι Λούκι εκθέτουν τη βασανιστική τους αναγκαιότητα και ορίζουν την επιτακτική αξία της πρωτοπορίας".
Οι ταινίες
Μια «αλληγορία πόνου και βίας», χαρακτηρίζουν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες το μικρού μήκους Νυχτερινό (1997) το οποίο αντιπαραβάλει εικόνες από την πρώην Γιουγκοσλαβία με υλικό από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Δεκαετίες του ’20, ’30, 40. Με αφετηρία αρχειακό υλικό αξιωματικών των Ναζί που συμμετείχαν στον βομβαρδισμό των Βαλκανίων και περιηγητών της εποχής, το Βαλκανική απογραφή (2000) στοχάζεται πάνω στη φρικιαστική όψη της ανθρώπινης πραγματικότητας.
Προάγγελος του σύγχρονου μαζικού τουρισμού «των βανδάλων» σύμφωνα με τους δημιουργούς, είναι το βασικό θέμα του Εικόνες της Ανατολής: Βάνδαλος τουρισμός (2001). Η αντίθεση του φιλμ είναι σκληρή και ηχηρή: από τη μια, οι βρετανοί αστοί τουρίστες επισκέπτονται την Ινδία των μεγάλων αποικιοκρατικών συγκρούσεων και στον αντίποδα, οι γηγενείς πέφτουν θύματα της φτώχειας και της εκμετάλλευσης.
Τι απομένει μετά τον πόλεμο; Το Ω, Άνθρωπε! (2004), μέρος της «Τριλογίας του Πολέμου», ζουμάρει σε πρόσωπα και σώματα που εκφράζουν τη φρίκη και τον τρόμο των ένοπλων συγκρούσεων.
Η τελευταία τους δουλειά Βάρβαρη χώρα (2013) εστιάζει στην αιματηρή απόβαση του Μουσολίνι στην Αιθιοπία στα μέσα του ’30. «Ο φασισμός ξαναέρχεται. Βυθιζόμαστε σε μια κατασκότεινη νύχτα, δεν ξέρουμε πού πάμε», αναφέρει χαρακτηριστικά ο επίλογος του φιλμ.
(δ.τ.)
