(Σχόλια για το τούρκικο σινεμά)

της Καλλιόπης Πουτούρογλου
[Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.]

Kosmos (Reha Erdem)
Ένας απρόσμενος επισκέπτης εμφανίζεται από το πουθενά σε μια χιονισμένη συνοριακή κωμόπολη. Από την πρώτη στιγμή μια σειρά ανεξήγητων γεγονότων συνοδεύουν την εμφάνισή του, προκαλώντας το θαυμασμό αλλά και την καχυποψία της τοπικής κλειστής κοινότητας. Σωτήρας ή κλέφτης; Προφήτης ή απατεώνας; Ο ξένος, ως «τρελός άγιος», υπακούει στους δικούς του κανόνες που υπερβαίνουν την ανθρώπινη φύση και λογική. Κάνει θαύματα, καταργεί το νόμο της βαρύτητας, μεταμορφώνεται σε ένα πλάσμα ζωώδες. Περιπλανώμενος ασκητής αλλά και απεγνωσμένος κυνηγός της αγάπης, φαίνεται τελικά να την ανακαλύπτει στο πρόσωπο μιας εξίσου παράξενης ύπαρξης . Μέσα σε ένα παραμύθι μαγικού σχεδόν ρεαλισμού , με διαρκή επαναφορά συμβόλων, -όπως το γεμάτο φεγγάρι, το ρολόι, το μάτι του ζώου πριν από τη σφαγή-, αλλά και ανεξήγητων φαινομένων, οι ήρωες της τελευταίας ταινίας του Reha Erdem κινούνται σαν υπνωτισμένοι χωρίς να αποκαλύπτουν τις πραγματικές τους διαθέσεις. Εκτός από το ότι φοβούνται το ξένο, αυτό που προέρχεται από τη γείτονα χώρα. Ο μυστηριώδης θαυματοποιός που τους επισκέπτεται σαν κομήτης, αν και προσωρινά τους προσφέρει μια ψευδαίσθηση αθανασίας, τους φέρνει τελικά αντιμέτωπους με τους πιο ενδόμυχους φόβους τους. Γι αυτό όταν η κοσμική τάξη διασαλεύεται, ο αλλόκοτος επισκέπτης πρέπει να αποχωρήσει, ακριβώς όπως εμφανίστηκε. Κυνηγημένος θα χαθεί στο χιονισμένο τοπίο, μια μικρή μαύρη κουκίδα στο λευκό παγωμένο ορίζοντα.

Five Cities (Onur Unlu)
Πέντε αυτόνομες ιστορίες με έντονο το στοιχείο του παραλόγου, τοποθετημένες σε τρεις διαφορετικές πόλεις, με πρωταγωνιστές πέντε πρόσωπα και μια γάτα. Οι ζωές των ηρώων, αν και διαφορετικές, κατά περίεργο τρόπο διασταυρώνονται. Ανεκπλήρωτοι έρωτες, αδυναμία προσαρμογής που οδηγεί σε εκρήξεις βίας, αρρώστιες που έχουν μοιραία κατάληξη, αυτοκτονίες και φόνοι είναι τα θέματα των επεισοδίων. Ο θάνατος, κοινός παρονομαστής, διατρέχει ως κεντρικός άξονας την ταινία. Και καθώς οι ιστορίες τελικά διαπλέκονται, το ίδιο πιστόλι περνάει από τα χέρια των περισσότερων ηρώων, ενώ το τραγικό παρωδείται ανελέητα. Κυνισμός; Ειρωνεία; Ή απλά μια διαφορετική αντιμετώπιση του τέλους της ζωής; Η ταινία που κέρδισε το βραβείο σεναρίου στο τελευταίο Φεστιβάλ της Αττάλειας δημιουργεί μια σύγχυση αλλά και μια αμηχανία ως προς την αποτίμηση του θανάτου, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό απομυθοποιείται.

Envy (Zeki Demirkubuz)
Ταινία εποχής βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Nahit Sirri Orik, η οποία εστιάζει, όπως και οι προηγούμενες ταινίες του σκηνοθέτη, στη διερεύνηση της ανθρώπινης φύσης. Και ειδικότερα στην εξιχνίαση ενός από τα σκοτεινότερα συναισθήματα, της ζήλειας. Σε μια μικρή πόλη ανθρακωρύχων του Εύξεινου Πόντου στη δεκαετία του ’30 δύο γυναίκες υποκύπτουν στα πάθη τους οδηγημένες από κίνητρα εντελώς διαφορετικά. Η όμορφη σύζυγος ενός μηχανικού και η άσχημη νύφη της αναπτύσσουν μια επιφανειακά συγκαταβατική αλλά υπόγεια αντίπαλη σχέση. Κι ενώ η ομορφιά της νεαρής συζύγου φαίνεται να κινεί την πλοκή του έργου, είναι η ασχήμια της νύφης της που πρωταγωνιστεί και καθορίζει την τύχη των ηρώων. Ο Demirkubuz κινούμενος κυρίως σε κλειστούς χώρους και εστιάζοντας στο πρόσωπο και τα συναισθήματα της δεύτερης, δίνει με εξαιρετικούς διαλόγους την εσωτερικότητα αυτής της αντιπαράθεσης. Το στραμμένο προς την ομορφιά στεγνό βλέμμα της ανικανοποίητης ύπαρξης κρύβει μια τραγικότητα που περιμένει υπομονετικά. Και που τελικά δρα εκδικητικά για την αποκατάσταση της ηθικής τάξης .

Haze (Tayfun Pirselimoglu)
Ελληνοτουρκική παραγωγή που συμμετείχε και στο Forum της πρόσφατης Berlinale, η τελευταία ταινία του Pirselimoglou παρακολουθεί τις άχαρες, θλιβερές ζωές τριών ανθρώπων σε ένα γκρίζο προάστιο της Κωνσταντινούπολης. Κεντρικός ήρωας, ένας νεαρός που επιβιώνει δουλεύοντας σε παράνομη επιχείρηση. Με απαθές και κενό βλέμμα ο ήρωας οδηγείται σταδιακά, χωρίς πραγματικά κίνητρα, στην εκτέλεση ενός φόνου. Το Haze είναι μια σύνθεση μονόχρωμων εικόνων τυλιγμένων στην καταθλιπτική αχλή ενός υποβαθμισμένου περιβάλλοντος. Φτώχεια και ανεργία, ανία, ψυχρότητα και αποξένωση, με φόντο ένα απρόσωπο σκηνικό από πολυκατοικίες, μπάζα οικοδομών και περιφερειακούς αυτοκινητόδρομους. Με αργούς ρυθμούς και σκοτεινό φωτισμό δίνονται τα θραύσματα μιας ιστορίας που τα κενά της καλούνται να συμπληρωθούν από το θεατή. Η ελλειπτικότητα όμως, η απουσία διαλόγων και η περιρρέουσα ασάφεια τον συσκοτίζουν ακόμα περισσότερο. Παρόλα αυτά ο σκηνοθέτης καταφέρνει να μεταδώσει τη σκοτεινή ατμόσφαιρα και τα αδιέξοδα που συνοδεύουν ανθρώπους παραιτημένους από τη ζωή. Το μουντό περιβάλλον, η επαπειλούμενη ανεργία και η παντελής έλλειψη επικοινωνίας προβάλλουν το θάνατο σαν τη μοναδική λύση.

Jolly Life (Yilmaz Erdogan)
Η πρώτη τουρκική ταινία με τη συμβολική φιγούρα του Αι-Βασίλη είναι σύμφωνα με το σκηνοθέτη και πρωταγωνιστή της μια ιστορία στην οποία το κωμικό και το δραματικό συνεχώς εναλλάσσονται. Γύρω από τον κεντρικό της ήρωα, έναν αφελή αλλά καλόκαρδο μεσήλικα, που ζει με τη γυναίκα του σε μια φτωχογειτονιά της Κωνσταντινούπολης, στήνεται ο μικρόκοσμος μιας ολόκληρης κοινωνίας. Τα μέλη της , αν και έχουν το πρόσωπο στραμμένο προς τη Δύση, έχουν τις ρίζες τους βαθιά στην Ανατολή. Οι ηθικές αξίες και οι κώδικες τιμής της Ανατολίας μεταφέρονται στον εσωτερικό τόπο μετανάστευσης, την πρωτεύουσα, σε γκετοποιημένες γειτονιές, όπου τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις εξακολουθούν να επιβιώνουν. Κι ενώ το ζητούμενο για τον ήρωα φαίνεται να είναι μια άνετη ζωή, οι παγίδες του καπιταλιστικού συστήματος δυσχεραίνουν την κατάσταση. Οι ατυχίες που σαν χιονοστιβάδα τον πλήττουν θα τον οδηγήσουν στην υιοθέτηση λύσεων που απέχουν της ισλαμικής παράδοσης. Ύστερα όμως από πολλές περιπέτειες η αξία του χρήματος αναθεωρείται, ενώ παραδοσιακές αξίες συμβάλλουν στην επίλυση των προβλημάτων. Αν και η ταινία δεν ξεφεύγει από τα όρια της απλής ηθογραφίας και οι χαρακτήρες της δίνονται συχνά με τρόπο επιφανειακό, διακρίνεται ωστόσο από ένα γοργό αφηγηματικό ρυθμό και μια ζωντάνια στη δράση. Στοιχεία που μαζί με κάποιες κωμικές ανατροπές και το θυμοσοφικό χιούμορ του κεντρικού ήρωα αποτελούν τις βασικές της αρετές.

The Children of Diyarbakir (Miraz Bezar)
Γυρισμένη στο Ντιαρμπακίρ, «πρωτεύουσα» του τουρκικού Κουρδιστάν, και πόλη σύμβολο του αγώνα του κουρδικού λαού, η ταινία θίγει κάποιες από τις δραματικότερες συνέπειες του κουρδικού ζητήματος. Βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα, η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Bezar, Κούρδου σκηνοθέτη της διασποράς, αφηγείται την τραγική ιστορία δύο παιδιών που βλέπουν τους γονείς τους να δολοφονούνται από πράκτορες των τουρκικών δυνάμεων ασφαλείας. Μετά και την εξαφάνιση της θείας τους, του μοναδικού εναπομείναντα συγγενούς, τα δύο αδέλφια αναγκάζονται να επιβιώσουν κάτω από τις δυσκολότερες συνθήκες στους δρόμους του Ντιαρμπακίρ. Σε μια πόλη, όπου διώκτες και βασανιστές ζούνε ανενόχλητοι, προστατευμένοι από ένα πλαίσιο συγκαλυμμένης ανωνυμίας, τα παιδιά, κύρια θύματα αυτών των εγκλημάτων, επιλέγουν το δικό τους τρόπο για την τιμωρία των ενόχων. Το παραμύθι του στιγματισμένου λύκου που άκουγαν από τη μητέρα τους, απομεινάρι μιας παράδοσης που παρέμεινε ζωντανή όπως και η γλώσσα τους, θα τους οδηγήσει στη δημόσια αποκάλυψη και διαπόμπευση του δολοφόνου. Αν και η ταινία αναφέρεται στην περίοδο του εμφυλίου της δεκαετίας του ενενήντα, δεν τοποθετείται χρονικά, γιατί –σύμφωνα με δηλώσεις του δημιουργού της- τα ανθρώπινα δικαιώματα εξακολουθούν να παραβιάζονται στην περιοχή, ενώ και οι πληγές της βίαιης καταστολής της κουρδικής πολιτισμικής διαφορετικότητας -ενός «εσωτερικού εχθρού » - παραμένουν ακόμα ανοιχτές . Η ταινία, η οποία, πέρα από το θέμα της, συγκινεί τόσο με τη δύναμη των εικόνων της όσο και με την ερμηνεία των μικρών της πρωταγωνιστών, κέρδισε το βραβείο σκηνοθεσίας στο πρόσφατο Φεστιβάλ της Κωνσταντινούπολης.

Vavien (Yagmur & Durul Taylan)
Μαύρη κωμωδία κοντά στο πνεύμα των αδελφών Κοέν αλλά και με στοιχεία της ντόπιας εθνικής κινηματογραφίας, το Vavien ξεχωρίζει κυρίως ως προς το σκηνοθετικό του ύφος. Σε μια κωμόπολη κοντά στη Σαμψούντα μια τυπική τουρκική οικογένεια κρύβει πολύ περισσότερα από όσα αρχικά αφήνεται να εννοηθούν. Ο σύζυγος, το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας , είναι παγιδευμένος σε μια οικογενειακή ζωή, από την οποία επιζητά απεγνωσμένα να δραπετεύσει. Η αδαής σύζυγος κρύβει τα δικά της μυστικά, αλλά παραμένει συνειδητά παθητική και υποταγμένη στον άντρα. Ο γιος έχει τις δικές του εφηβικές ανησυχίες αλλά δε φαίνεται να κερδίζει τη συμπάθεια κανενός. Οι χαρακτήρες κινούνται επιδέξια σε δύο επίπεδα, το φανερό και το υπόγειο, τόσο στο χώρο του σπιτιού όσο και εκτός αυτού, τηρώντας μια αμήχανη σιωπή για θέματα που στην πραγματικότητα όλοι γνωρίζουν. Πόρτες ανοιγοκλείνουν και μαζί τους μυστικά αλλά και δολοφονικά σχέδια. Ένας καλά στημένος μηχανισμός προστασίας ή φυγής από τη μίζερη πραγματικότητα, στον οποίο εμπλέκονται διαδοχικά όλα τα μέλη της οικογένειας. Η ταινία, η οποία συνδυάζει το σκοτεινό χιούμορ της μαύρης κωμωδίας με τις εκπλήξεις ενός θρίλερ χρησιμοποιώντας αναγνωρίσιμους χαρακτήρες τουρκικών κωμωδιών, κέρδισε το βραβείο καλύτερης τουρκικής ταινίας , σεναρίου καθώς και το βραβείο Fipresci στο τελευταίο φεστιβάλ της Κωνσταντινούπολης.

A Step into the Darkness (Atil Inac)
Η ταινία περιγράφει την πορεία μιας νεαρής Ιρακινής Τουρκμένας από τη στιγμή που χάνει την οικογένειά της σε νυχτερινή έφοδο αμερικανών στρατιωτών μέχρι τη συμμετοχή της σε βομβιστική επίθεση αυτοκτονίας. Από το Κιρκούκ θα ξεκινήσει ένα μακρύ και βασανιστικό οδοιπορικό , το οποίο μέσα από δύσβατα ορεινά μονοπάτια θα την φέρει τελικά ως την Κωνσταντινούπολη. Σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να βρει τον αδελφό της, η ηρωίδα πέφτει θύμα μηχανισμών εκμετάλλευσης και χειραγώγησης καλά οργανωμένων φονταμενταλιστικών κύκλων. Η ταινία παρακολουθεί με χαλαρούς αφηγηματικούς ρυθμούς αυτή την πορεία. Χωρίς να εμβαθύνει στο χαρακτήρα της κεντρικής ηρωίδας δίνει περισσότερο έμφαση στις αντίξοες εξωτερικές συνθήκες, που σταδιακά την σκληραίνουν και αμβλύνουν τις αρχικές της αντιστάσεις. Όταν κάποιος έχει χάσει τα πάντα μπορεί να μεταμορφωθεί στο πιο επικίνδυνο όπλο, σε μια ανθρώπινη βόμβα αυτοκτονίας. Ο σκηνοθέτης θέλει να καταδείξει ότι «Αυτή ακριβώς η απουσία ελπίδας γίνεται για κάποιους άλλους μέσο ενίσχυσης και άσκησης εξουσίας . Ο αρχικός εχθρός αποδεικνύεται έτσι ο καλύτερος γι αυτούς σύμμαχος.»

The Song of Romeyika (Yeliz Karakutuk)
Η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία της Yeliz Karakutuk είναι ένα ντοκιμαντέρ που ταξιδεύει στον Πόντο, «ακούει τους τελευταίους ομιλητές μιας γλώσσας που κινδυνεύει να εξαφανιστεί και καταγράφει τις ιστορίες και τα τραγούδια της περιοχής τους». Η αναζήτηση ήχων της ποντιακής γλώσσας, των «Ρωμαίικων», ξεκινάει από το Koknar, χωριό της Τραπεζούντας και συναντάει Ελληνοποντίους που προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή τη γλώσσα και την παράδοση της Μαύρης θάλασσας, όπως τα παρέλαβαν από τους προγόνους τους. Όπως αναφέρεται στον κατάλογο του φεστιβάλ, η ταινία παρακάμπτοντας το σκόπελο των πολιτικών διαφορών δίνει έμφαση στους αδελφικούς δεσμούς που συνδέουν τους φορείς ενός παρευξείνιου πολιτισμού σε διαφορετικά μήκη και πλάτη και ανεξαρτήτως εθνικής προέλευσης, καταγράφοντας τις ιστορίες ανθρώπων σε τρεις διαφορετικές πόλεις: στην Τραπεζούντα, την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη. Σε αυτό το ταξίδι το τραγούδι και ο κεμεντζές έχουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Ah Guzel Istanbul (Atif Yilmaz)
Κλασική πλέον ασπρόμαυρη ταινία του 1966, μία από τις καλύτερες του μεγάλου Τούρκου σκηνοθέτη Atif Yilmaz αλλά και από τις σημαντικότερες που έχουν γυριστεί στην Κωνσταντινούπολη. Η φιγούρα του κεντρικού της ήρωα, ενός ξεπεσμένου μποέμ φωτογράφου, γερού πότη και αρειμάνιου καπνιστή, που νοσταλγεί την αίγλη και τις αξίες παλιότερων εποχών, είναι σχεδόν εμβληματική. Με μοναδικό ύφος και στυλ, που δεν το αποχωρίζεται ποτέ, ο ήρωας αναλαμβάνει υπό την προστασία του νεαρή και αφελή κορασίδα από την επαρχία, που αναζητά την τύχη της στην κοσμοπολίτικη ζωή της πόλης. Φυσικά και την ερωτεύεται, σώζοντάς την πολλές φορές από παγίδες και παραπατήματα. Η κοινωνία όμως της πρώην οθωμανικής πρωτεύουσας αλλάζει συνεχώς, εκσυγχρονίζεται. Στη μόδα, τη μουσική , τα ήθη. Και η κοπέλα ενδίδει εύκολα στις σειρήνες αυτής της αλλαγής. Η ταινία, αν και ρομαντικό μελόδραμα , αναπαριστά με τον καλύτερο τρόπο,- μέσα κι από τις διαρκείς της αναφορές στο παρελθόν-, μια εποχή που φεύγει με φόντο τις παραλίες του Βοσπόρου, τα μεγαλοπρεπή μνημεία αλλά και τα στενά κακόφημα σοκάκια μιας μυθικής πόλης.