Περίπτωση όχι σπάνια στο σύγχρονο κινηματογράφο, οι αδελφοί Κοέν (Joel & Ethan Coen) αποτελούν ίσως το πιο χαρακτηριστικό δείγμα της επιρροής και της απήχησης, στο σημερινό τοπίο, των ειδών (genre) του κλασσικού κινηματογράφου. Στη διάρκεια της καριέρας τους, αυτό που ένας παρατηρητής εντοπίζει με ευκολία, είναι ταινίες που βρίθουν από αναφορές, παραπομπές και υποσημειώσεις στα είδη της Χολιγουντιανής Αυτοκρατορίας. Ταινίες με τίτλους Blood Simple (1984), Raising Arisona (1987), Miller's Crossing (1990), Barton Fink (1991), Hudsucker Proxy (1994), Fargo (1996), Big Lebowski (1998), O Brother, Where Art Thou? (2000), The Man Who Wasn't There (2001), Intolerable Cruelty (2003) αντλούν στοιχεία από το film noir, τις γκαγκστερικές ταινίες, τις κωμωδίες screwball και slapstick, τις ταινίες τρόμου, τα μιούζικαλ. Αποτίουν αυτές οι ταινίες τους επιβαλλόμενους φόρους τιμής σε είδη και σκηνοθέτες του κλασσικού κινηματογράφου (όπως π.χ. στον Preston Sturges στην ταινία O Brother, Where Art Thou?).
Παράλληλα, η πορεία στο χώρο αυτών δύο σκηνοθετών είναι γεμάτη από σημασίες: από τους στενούς ορίζοντες της ανεξάρτητης παραγωγής, στα μεγάλα μεγέθη με ηθοποιούς σταρ. Και είναι ακριβώς αυτή η τελική κατάληξη της πορείας τους, που μοιάζει ως μια πλούσια ανταμοιβή σε δύο πιστούς του κλασσικού κινηματογράφου. Αυτό όμως που τους διαχωρίζει, από τους σύγχρονους σκηνοθέτες με ανάλογες επιρροές, είναι ότι διαχειρίζονται τον όγκο των οπτικών τους αναφορών με ένα ιδιαίτερο τρόπο.
Καταρχήν χρησιμοποιούν τις ταινίες τους ως μια αφορμή για να αποτίσουν έναν επιβαλλόμενο φόρο τιμής στο κλασσικό κινηματογράφο. Μια χειρονομία, που έχει την αφετηρία της στη διάχυτη και ανυπόκριτη κινηματογραφοφιλία του βλέμματος, αφού αποτελούν μια τυπική περίπτωση φανατικών θεατών που διέσχισαν τη διαχωριστική γραμμή και κάθισαν στην καρέκλα του σκηνοθέτη. Αυτή η έκφραση σεβασμού στα γένη και τα είδη του κλασσικού κινηματογράφου, συνεπάγεται την αναβίωση (θεματική και αισθητική) του κλασσικού κινηματογράφου και σ' ένα βαθμό και την ανατροπή των στεροτύπων μέσα απ' ένα βλέμμα ειρωνικό και σαρκαστικό. Ωστόσο το παρελθόν του κινηματογράφου δεν είναι μόνο χώρος δανείων, αλλά -όπως στην περίπτωση του Barton Fink-, προσφέρει και το μύθο που αφηγούνται. Η αναβίωση όμως υποκρύπτει έναν κίνδυνο: το τελικό αποτέλεσμα να στερείται πρωτοτυπίας, να αναπαράγει και να κυριαρχείται από συμβάσεις και κοινοτυπίες. Χρειάζεται λοιπόν μια ιδιαίτερη ματιά πάνω στο πρωτογενές οπτικό υλικό, ένα κριτικό βλέμμα που θα λαμβάνει υπ' όψιν την κατάσταση του κινηματογράφου σήμερα: δηλαδή την απώλεια της αθωότητας στο βλέμμα του θεατή και τον κορεσμό του από ανάλογες εικόνες.
Αναζητώντας λοιπόν στις εικόνες, τα στοιχεία μιας προσωπικής οπτικής θα βρούμε μια ισχυρή ονειρική και συχνά υπέρ-ρεαλιστική αντίληψη για τις παλιές μυθοπλασίες αλλά και για την πραγματικότητα (πολύ κοντά στην οπτική του Ντεηβιντ Λύντς και του Λούις Μπουνουιέλ). Τα δείγματα άφθονα: τα υπερρεαλιστικά στοιχεία της δεύτερης ταινίας τους Raising Arisona, η δραματική πλοκή στο Blood Simple, ο εφιαλτικός χώρος του ξενοδοχείου στο Barton Fink. Επιπλέον οι σκηνές της πλημμύρας στο O Brother, Where Art Thou? αλλά και του ονείρου στο Big Lebowski είναι επίσης ενδεικτικές μια ονειρικής αντίληψης που ξαφνικά καθίσταται κυρίαρχη. Αυτός ο υπέρ-ρεαλισμός λειτουργεί συμπληρωματικά σε μια παραμορφωτική οπτική της πραγματικότητας (η χρήση ευρυγωνίων φακών είναι κοινός τόπος στο έργο τους), σε μια υπερβολή του οπτικού ύφους. Υπερβολή που βρίσκεται πολύ κοντά στην αισθητική του κόμικς, των κινουμένων σχεδίων (animation) ή του παραμυθιού, ιδιαίτερα στις ταινίες Raising Arisona και O Brother, Where Art Thou?.
Έκφραση αυτής της υπερβολής μπορεί να θεωρηθεί και ο πλεονασμός της βίας, η σκληρότητα και η υπερβάλλουσα βιαιότητα που χαρακτηρίζει πολλές φορές τις σκηνές κορύφωσης (Fargo). Παράλληλα οι αδερφοί Coen αρνούνται βασικούς κανόνες της Χολιγουντιανής τυπολογίας για τους χαρακτήρες, καθώς τοποθετούν στο κέντρο της μυθοπλασίας, πρόσωπα ελάχιστα συμπαθητικά, ηθικά αμφιλεγόμενα, που είναι έτοιμα να προδώσουν ιδανικά και σχέσεις. Πρόσωπα που εκτρέπουν τον θεατή από τις διαδικασίες ταύτισης (βασικός κανόνας στο κλασσικό κινηματογράφο), καθώς κινούνται σε ένα κόσμο προδοσίας, ένα κόσμο διεφθαρμένο (Barton Fink, Miller's Crossing). Tα πρόσωπα στις ταινίες τους διαθέτουν ισχυρές εμμονές και πάθη, είναι χαρακτήρες που ενσαρκώνονται μ' ένα τρόπο ιδιαίτερο και ιδιότυπο από τους ηθοποιούς.
Συχνά αυτά τα πρόσωπα κατασκευάζουν τους δικούς κόσμους: ένα σύμπαν κλειστό, όπου οι δεσμοί ανδρικής φιλίας ορίζουν το κοινό έδαφος (O Brother, Where Art Thou?, Big Lebowski). Αυτά τα πρόσωπα μια αγαπητική διάθεση, από την πλευρά των σκηνοθετών, τα αγκαλιάαζει και τα προστατεύει.
Ωστόσο, αυτή η αντιμετώπιση των χαρακτήρων υποκρύπτει συχνά κάποιο σαρκασμό, κάποιου είδους ειρωνεία, απόρροια μιας κριτικής αντιμετώπισης της μυθολογίας του σινεμά, μιας αποστασιοποίησης από την μυθοπλασίας. Όμως ειρωνεία και σαρκασμός δεν υπάρχει μόνο απέναντι στα πρόσωπα (Fargo) αλλά και απέναντι στη μυθοπλασία (Big Lebowski). Μ' αυτόν τον τρόπο οι δύο σκηνοθέτες μοιάζουν να κλείνουν συνεχώς το μάτι στον σινεφίλ θεατή: καθώς η αφηγηματική ανέλιξη δείχνει οικεία και προβλέψιμη αυτή η ειρωνεία είναι ένας τρόπος για να ξορκιστεί η ανία και η πλήξη του προβλέψιμου (Intolerable Cruelty).
Είναι λοιπόν αυτή η αντιμετώπιση του παρελθόντος του σινεμά- κριτική και σινεφίλ ταυτόχρονα-, που απομακρύνει τις ταινίες τους από τη στείρα μίμηση, από μια τυπική αναπαραγωγή των τρόπων και των μέσων του παλιού χολιγουντιανου σινεμά. Αποτελεί δε τη βάση πάνω στην οποία οικοδομούν οι δυο σκηνοθέτες το ιδιαίτερο ύφος τους.

Δημήτρης Μπάμπας