Μια κινηματογραφική διαδρομή στην ιστορία του 20ου αιώνα

Οι πρώτοι πειραματισμοί
De Wigwam(1912): Η πρώτη ταινία του δεκατριάχρονου Joris Ivens είναι μια καθαρά οικογενειακή υπόθεση. Χρησιμοποιώντας κάμερα της εταιρείας του πατέρα του γυρίζει ένα αυτοσχέδιο γουέστερν με καλούς και κακούς Ινδιάνους, στο οποίο πρωταγωνιστούν τα μέλη της οικογένειάς του.

Ένας από τους πρωτοπόρους του κινηματογράφου
Στα τέλη της δεκαετίας του ΄20 η δυναμική και το μοντέρνο πνεύμα των μεγαλουπόλεων θα συναρπάσoυν τους avant-garde κινηματογραφιστές της εποχής, που θα προχωρήσουν στη δημιουργία μιας σειράς κινηματογραφικών «αστικών συμφωνιών». (Αντιπροσωπευτική η ταινία του Walther Ruttmann «Βερολίνο, συμφωνία μιας μεγαλούπολης» (1927)). Στις απαρχές του ντοκιμαντέρ και μέσα στο κλίμα αυτό , ο Ivens θα διαμορφώσει ένα δικό του προσωπικό βλέμμα δημιουργώντας ταινίες που θα χαρακτηριστούν «καθαρές οπτικές συμφωνίες», «οπτικά ποιήματα».
Etudes des Mouvements(1927): Πειραματική ταινία μικρού μήκους που μελετάει την κίνηση στους δρόμους του Παρισιού. Ο φακός εστιάζει στο αντικείμενο από διαφορετικές οπτικές γωνίες, έτσι ώστε να δώσει το ρυθμό της κίνησης ανθρώπων και οχημάτων. Το καθημερινό και αυτονόητο αποκτά κάτι το ποιητικό αλλά και φουτουριστικό. Το τελευταίο γίνεται ιδιαίτερα ορατό στη «Γέφυρα» που ακολουθεί.
The Bridge(1928) : Η ταινία που τον καταξίωσε στο χώρο του «πρωτοποριακού κινηματογράφου» αποτελεί μελέτη της μεγάλης σιδηροδρομικής γέφυρας του Ρόττερνταμ, πάνω από τον ποταμό Μάας. Ένα άψυχο στατικό αντικείμενο αποκτά δυναμική μέσα από ένα ευρύ φάσμα σχημάτων, αποχρώσεων, αντιθέσεων και κινήσεων που εναλλάσσονται διαρκώς. Μια ωδή στην εφαρμοσμένη μηχανική της νέας εποχής και η υιοθέτηση μιας νέας κινηματογραφικής γλώσσας.
Rain (1929): Το μικρό αυτό αριστούργημα που για να ολοκληρωθεί χρειάστηκαν πάνω από δύο χρόνια, δεν είναι παρά «μια μέρα στη ζωή μιας νεροποντής» στους δρόμους του Άμστερνταμ. Πρωταγωνιστής το υγρό στοιχείο. Τα κανάλια της πόλης, οι πρώτες σταγόνες της βροχής και οι ανοιχτές ομπρέλες που την υποδέχονται, ως στοιχεία μιας ιμπρεσσιονιστικής σύνθεσης που συνεχώς μεταμορφώνεται. Η κάμερα, όπως και στο «Etudes des Mouvements», τεμαχίζει το οπτικό αντικείμενο, εστιάζει στη λεπτομέρεια, καταγράφει την κίνηση της στιγμής. Εδώ όμως το νερό γίνεται ο καθρέφτης μιας πόλης. Το είδωλο του ποδηλάτη στα λιμνασμένα νερά, η διαδρομή μιας σταγόνας πίσω από το υγρό παράθυρο ενός τραμ, το ξεψύχισμα της βροχής στους δρόμους της πόλης είναι μερικές μόνο από τις εικόνες που έδωσαν στην ταινία τον τίτλο του «φιλμικού ποιήματος». Η μουσική του Lichtveld που προστέθηκε τρία χρόνια αργότερα ενισχύει την αίσθηση αυτή.

Ταινίες κατά παραγγελία
Philips radio(1931): Η πρώτη ολλανδική ταινία με ήχο αναδεικνύει μια άλλη πλευρά του δημιουργού. Αυτή ενός επαγγελματία κινηματογραφιστή που προβάλλει προϊόντα μιας μεγάλης βιομηχανίας , αλλά και ενός ρασιοναλιστή εκφραστή των «Μοντέρνων Καιρών». Στην πραγματικότητα και σε αυτή την ταινία δεν έχουμε παρά μια ακόμη μελέτη πάνω στην κίνηση και τη φόρμα. Ο εργάτης και η μηχανή επανέρχονται ως αναπόσπαστα κομμάτια της αλυσίδας παραγωγής, σε μια συνεχή κίνηση που αλλοτριώνει την ανθρώπινη ύπαρξη.

Νέοι κοινωνικοί προσανατολισμοί
Misere au Borinage (1934): «Σταματήστε να νανουρίζεστε με ψευδαισθήσεις, κοιτάξτε τη μιζέρια καταπρόσωπο» . Ένα τολμηρό για την εποχή κινηματογραφικό εγχείρημα. Μαζί με τον Henri Stork, πρωτοπόρο δημιουργό του βελγικού κινηματογράφου, ο Ivens κινηματογραφεί την εξαθλίωση, τις εκδιώξεις και τις πιέσεις που υφίστανται οι Βέλγοι ανθρακωρύχοι της περιοχής Μπορινάζ, ένα χρόνο μετά την απεργία τους. Η ταινία ξεκινάει συνδέοντας την απεργία αυτή με άλλες που είχαν κατασταλεί βίαια ένα χρόνο πριν στην Αμερική, αλλά και με τον παραλογισμό της παγκόσμιας οικονομίας. Παράλληλα εγκαινιάζει μια νέα εποχή κοινωνικών και πολιτικών ντοκιμαντέρ του δημιουργού, στα οποία οι αισθητικές αναζητήσεις φαίνεται να υποχωρούν μπροστά στην ανάγκη για τεκμηρίωση. Εικόνες σκοτεινές μιας σκληρής πραγματικότητας, που αποκαλύπτουν για πρώτη φορά την άλλη όψη της δυτικής οικονομίας.

Ταινίες προπαγάνδας αλλά και ταινίες-μαρτυρίες
Komsomol: Το 1932, ενθουσιώδης θιασώτης του κομμουνισμού, ο Ivens, προσκεκλημένος από τη σοβιετική κυβέρνηση, θα κάνει μια ταινία προπαγάνδας, το “Komsomol”, για τη βιομηχανική ανάπτυξη του Μαγκνιτογκόρσκ στα Ουράλια. Και θα την αφιερώσει στους νεαρούς κομμουνιστές της Δυτικής Ευρώπης.
The Spanish Earth: Tο 1937 θα βρεθεί στο πεδίο του Ισπανικού Εμφύλιου, για να προβάλει τον αγώνα του δημοκρατικού στρατού. To “The Spanish Earth” είναι ένα λιτό πολεμικό ντοκιμαντέρ που στέκεται τόσο στους μάχιμους στρατιώτες όσο και στους αγρότες που αγωνίζονται για να επιβιώσουν.
Από δω και πέρα ο Ivens γίνεται ένας κινηματογραφιστής χωρίς σύνορα, που θα καταγράψει αλλά και θα φωτίσει αρκετά από τα σημαντικότερα γεγονότα του εικοστού αιώνα, όπως τον κινεζο-ιαπωνικό πόλεμο, τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ινδονήσιων, τον πόλεμο στο Βιετνάμ.

Επιστροφή στην ποίηση
Η κινηματογράφηση του αόρατου
The Seine Meets Paris (1957): Τρία χρόνια μετά το «Song of the Rivers», ταινία- ύμνο στη διεθνή εργατική αλληλεγγύη με σκηνικό έξι μεγάλα ποτάμια του πλανήτη, ο Ιvens προσεγγίζει εντελώς διαφορετικά έναν άλλο ποταμό. Στις όχθες του Σηκουάνα η μελαγχολία της ποίησης του Ζακ Πρεβέρ θα συναντήσει την καθαρότητα του βλέμματος του Ολλανδού δημιουργού και θα διαπλεύσουν μαζί την αγαπημένη πόλη του Παρισιού. Μία καλά ισορροπημένη μελέτη της κίνησης, εξωτερικής και συναισθηματικής που ξετυλίγεται κατά μήκος του Σηκουάνα με τη συνοδεία ενός επαναλαμβανόμενου, υποβλητικού μουσικού μοτίβου. Η κάμερα ακολουθεί τη ροή του ποταμού εστιάζοντας αργά και σχεδόν υπνωτικά άλλοτε σε σκηνές εργασίας και καθημερινής ζωής κι άλλοτε σε εικόνες ρομαντικές που φωτογραφίζουν τη στιγμή. Εργάτες, παιδιά, ζευγάρια, μοναχικές ψυχές είναι οι πρωταγωνιστές αυτού του κινηματογραφικού ποιήματος που βραβεύτηκε, ως ταινία μικρού μήκους, με το Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών.
Pour le Mistral (1965) Η πρώτη του απόπειρα να κινηματογραφήσει τον άνεμο αποτελεί έναν ύμνο στις αόρατες δυνάμεις της φύσης και μια από τις πιο ποιητικές του ταινίες. Η ζωή και τα τοπία της Προβηγκίας μεταμορφώνονται, όταν αναγκάζονται να επιδοθούν σε έναν άνισο αγώνα με το«δαίμονα της γοτθικής Ευρώπης», τον Mistral, τον άνεμο που τρέλανε τον Van Gogh, στην προσπάθειά του να τον ζωγραφίσει.(A tale of the Wind, 1988) Άνθρωποι και ζώα, σπίτια και δέντρα περνούν από την ακινησία στην κίνηση με παιγνιώδη συχνά τρόπο. Το κείμενο που διατρέχει την ταινία, ως σχόλιο και φιλοσοφικός στοχασμός ενισχύει με το λυρισμό του τη δύναμη της ασπρόμαυρης φωτογραφίας που κυριαρχεί. Ο Ivens, ως ρομαντικός οραματιστής και κυνηγός του ανέφικτου, επιστρέφει εδώ με ένα γνήσιο ντοκιμαντέρ του δημιουργού, ένα πραγματικό έργο τέχνης. Με μια θεματολογία πολύ κοντά σε αυτήν της «βροχής» του 1929, και με μια τεχνική που ακολουθεί την πνοή του ανέμου- έτσι ώστε η κάμερα να ταυτίζεται σχεδόν με αυτόν- ξεκινάει από το πραγματικό, για να το υπερβεί και να διεισδύσει στη βαθύτερη ουσία του.
A tale of the Wind (1988)
Η δεύτερη απόπειρα του Ιvens να συλλάβει και να κινηματογραφήσει το αόρατο και παράλληλα το κύκνειο άσμα του, μια ταινία που κλείνει με τον πιο προσωπικό τρόπο το έργο του πρωτοπόρου δημιουργού. Μαζί με τη γυναίκα του, Marceline Loridan, αναζητάει στην έρημο της Κίνας, τον άνεμο, ως φυσικό φαινόμενο αλλά και ως σύμβολο των αλλαγών που σάρωσαν τον εικοστό αιώνα. Η σοφία των χρόνων που τον βαραίνει διαπερνάει όλη την ταινία με ένα μαγικό σχεδόν τρόπο, για να συναντήσει τους μύθους και τις παραδόσεις μιας χώρας που του είναι οικεία. Ο ίδιος αναφέρει για την ταινία: «Η γυναίκα μου ήταν αυτή που πρότεινε το θέμα της ταινίας “ A tale of the Wind”. Γνωρίζει πόσο σημαντική είναι για μένα η φύση. Όλα τα φυσικά στοιχεία παίζουν εδώ ένα σημαντικό ρόλο: η γη, το νερό, ο αέρας και ειδικά ο άνεμος. Αυτό το φυσικό, κοσμικό και μυθολογικό σύμβολο μάς επιβλήθηκε με έναν τρόπο που δεν μπορέσαμε να εξηγήσουμε. Το να κινηματογραφήσουμε τον άνεμο ήταν και ο καλύτερος τρόπος να μιλήσουμε για την Κίνα. Στο παρελθόν είχα παρατηρήσει τον Mistral, στη νότια Γαλλία. Τον είδα να πνέει προς όλες τις κατευθύνσεις, να παλεύει με τα σύννεφα. Κατάλαβα ότι ο άνεμος είναι απρόβλεπτος, απαλός, δυνατός, ζηλιάρης. Φέρνει μαζί του την ηχώ των αναμνήσεων, τη ζωή, τη θλίψη, την υποδούλωση αλλά και την ελευθερία. Κάνοντας την ταινία αισθάνθηκα σα να ήμουν ξανά στην avant-garde, όπως όταν ήμουν νέος και έκανα τη «Βροχή».

Αντί επιλόγου (δηλώσεις του σκηνοθέτη)
«Πάντα ήθελα οι ταινίες μου να αντανακλούν την εποχή τους. Η γενιά μου πολεμούσε συνεχώς, χωρίς να έχει ποτέ τον χρόνο να αναλογιστεί το γιατί. Κατά τη διάρκεια της μακράς ζωής μου διαπίστωσα ότι τα όνειρα και η μεταφυσική είναι μέρος της πραγματικότητας, η γέφυρα που συνδέει το παρελθόν με το παρόν. Η επιστήμη δε δίνει όλες τις απαντήσεις, απλά καθορίζει τα όρια μας. Αλλά πέρα από αυτά απλώνονται νέοι ορίζοντες και είναι καθήκον του σκηνοθέτη να τους ανακαλύψει.»

της Καλλιόπης Πουτούρογλου
[Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.]