(σχόλια για το έργο του Kim Ki- Duk)

Στην ταινία The Isle, ταινία που σύστησε τον Kim Ki- Duk στο διεθνή κοινό, υπάρχει ένα μικρό συμβάν χωρίς κάποια ιδιαίτερη αφηγηματική αξία –είναι μάλλον μια απόπειρα του σκηνοθέτη να συνεισφέρει στο κλίμα της ταινίας. Ένας γκάνγκστερ μαζί με την ερωμένη του βρίσκονται στο μέσο μιας λίμνης πάνω σε μια πλωτή εξέδρα ψαρεύοντας (ο χώρος προεικονίζει τον πλωτό ναό στο Spring, Summer, Fall, Winter... and Spring). Ξαφνικά ο άνδρας τραβά την πετονιά από το νερό καθώς έχει πιάσει ένα ψάρι. Το βγάζει από το αγκίστρι και ενώ αυτό είναι ακόμα ζωντανό κόβει από τη μια πλευρά σχεδόν όλη την σάρκα. Την τεμαχίζει και προσφέρει ένα κομμάτι στην ερωμένη του: αναμφίβολα ένας εύγεστος μεζές για τις διατροφικές συνήθειες της Ανατολής. Το τραυματισμένο ψάρι σπαρταρά πάνω στην εξέδρα και ο άνδρας με μια χαρακτηριστική απάθεια το ρίχνει πίσω πάλι στο νερό. Το ψάρι με την τεράστια ανοιχτή πληγή, σχεδόν μισό, πλέει με χαρακτηριστική ευκολία μέσα στο νερό και απομακρύνεται. «Είναι απίστευτο» σχολιάζει η νεαρή γυναίκα, δοκιμάζοντας ταυτόχρονα τη σάρκα του ψαριού. Στην κατάληξη της σκηνής το ζευγάρι θα ζητήσει καταφύγιο από τα αδιάκριτα βλέμματα και θα μπει μέσα στην μικρή καλύβα που έχει πάνω της η εξέδρα για να κάνουν έρωτα.
Στην σκηνή αυτή, τόσο χαρακτηριστική για το κλίμα της ταινίας The Isle, αντανακλούνται ορισμένες από τις σταθερές εμμονές του σκηνοθέτη: η σύνδεση πόνου και ερωτικής πράξης, αλλά και το τραύμα, η ανοιχτή πληγή ως κάτι που δεν εμποδίζει την κίνηση της ζωής, ως ένα αναπόσπαστο στοιχείο της ροής των πραγμάτων. Αυτό το ψάρι που επιστρέφει πάλι στο περιβάλλον του για να ζήσει, μοιάζει τόσο πολύ με τους ήρωες των ταινιών του Kim Ki- Duk. Άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επιβιώσουν φέροντας τις ανοιχτές χαίνουσες πληγές, επιδεικνύοντας σε κοινή θέα τα τραύματα τους, επιχειρώντας με τρόπους που πολλές φορές μοιάζουν ανοίκειοι να συνδιαλλαγούν με τον πόνο, με το κορεάτικο «Χαν», δηλαδή την αίσθηση μιας βαθιάς λύπης που δεν μπορεί να ξεχαστεί.

Οι ανοιχτές πληγές και ο πόνος
Σ’ όλες στις ταινίες του Kim Ki- Duk η αφήγηση περιστρέφεται γύρω από πρόσωπα που στιγματίζονται από αυτήν την θλίψη της ύπαρξης, από τις ανεπούλωτες πληγές των τραυμάτων, από τον διαρκή και πολλές φορές ατελείωτο πόνο. Στο 3-Iron υπάρχει η ταραγμένη συζυγική συμβίωση της ηρωίδας και ο συνεχής ξυλοδαρμός της από τον σύζυγό της –όλη δε η αφήγηση αναπτύσσεται γύρω από το πώς αίρονται οι συνέπειες της βίας μέσα από την σχέση της γυναίκας μ’ ένα νεαρό που εισβάλλει απρόσκλητος σε ακατοίκητα σπίτια. Στο Birdcage Inn υπάρχει το ψυχολογικό τραύμα της απόρριψης που βιώνει μια νεαρή πόρνη που εργάζεται στο πορνείο μιας οικογένειας και στο πως μέσα από την γεμάτη διακυμάνσεις σχέσή της με την νεαρή κόρη της οικογένειας συναντά στο τέλος την αποδοχή. Το Real Fiction, μια σχεδόν πειραματική ταινία γυρισμένη σε βίντεο, αποκαλύπτει σταδιακά τις ουλές που λόγω της συνάφειας με τους άλλους στιγματίζουν την ψυχή ενός καθημερινού ανθρώπου και την εκδίκηση που επιζητά αυτός για τις προσβολές που έχει δεχτεί. Το Coast Guard έχει στο κέντρο της ένα στρατιώτη που υπακούοντας στα κελεύσματα του στρατιωτικού παραλογισμού σκοτώνει έναν αθώο, ένα συμβάν που χαράσσεται ανεξίτηλα στον ψυχισμό του, ένα ψυχικό τραύμα που στο τέλος τον οδηγεί στην παραφροσύνη. Στο Address Unknown -την πιο πολιτική ταινία του σκηνοθέτη– έχουμε τις ανοιχτές πληγές που προκαλούν στο κοινωνικό σώμα τόσο οι απόηχοι του αιματηρού εμφυλίου όσο και η σχέση υποτέλειας με τις ΗΠΑ. Στις ταινίες The Isle, Samaria και Bad Guy έχουμε ένα πιο περίπλοκο και πολυσύνθετο τοπίο: όλοι οι κεντρικοί χαρακτήρες προκαλούν τον πόνο αλλά και τον φέρουν οι ίδιοι ως βάρος στις ψυχές τους. Στην πρώτη υπάρχουν τα εσωτερικά τραύματα, οι τύψεις που αισθάνεται ένας δολοφόνος για την δολοφονία της ερωμένης του και οι προσπάθειες για αυτοτιμωρία διαπλέκονται με την ερωτική του σχέση με μια μυστηριώδη πόρνη με φόντο το ειδυλλιακό τοπίο μιας λίμνης. Στην δεύτερη στο πρόσωπο ενός προαγωγού υπάρχουν οι ανεπούλωτες πληγές μιας σχέσης που τελείωσε και η «ερωτική» του σχέση εξάρτησης με μια νεαρή φοιτήτρια που δια της βίας την ωθεί στην πορνεία. Και στην τρίτη υπάρχει το τραύμα της απώλειας της μητέρας αλλά και το τραύμα της απώλειας της αγαπημένης φίλης που καθορίζει την ζωή της ηρωίδας. Τέλος στην ταινία Spring…, την λιγότερη βίαιη ταινία του σκηνοθέτη αλλά και την πιο αλληγορική, υπάρχει η συνδιαλλαγή με τον πόνο που προκάλεσε ο ήρωας στους άλλους.
Είτε πρόσωπα που ζουν ανοικτά μια ζωή γεμάτη ένταση και πάθος (Bad Guy), είτε πρόσωπα που ζουν μια κρυφή ζωή (Real Fiction) οι ήρωες και ηρωίδες του Kim Ki- Duk στιγματίζονται από την κατάρα «να κουβαλούν πέτρα στην καρδιά τους». Θύτες ή θύματα βαρύνονται πάντα από το βάσανο της ύπαρξης (Spring…). Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο το Κακό δεν είναι σαφώς καθορισμένο, αντίθετα η εκδήλωσή του, η αμαρτία, δηλαδή η πρόκληση στους άλλους των ανοικτών πληγών μοιάζει σχεδόν σύμφυτη με την ανθρώπινη ύπαρξη. Μια σκηνή στην ταινία Spring… είναι ενδεικτική αυτού του περίπλοκου ψυχολογικού τοπίου που χαρτογραφούν οι ταινίες: ένα μικρό παιδί, ένας μαθητευόμενος βουδιστής μοναχός, παίζοντας ανέμελα βασανίζει τρία ζώα, ένα φίδι, ένα βάτραχο και ένα ψάρι. Γι’ αυτή του την πράξη τιμωρείται από τον γέροντα μοναχό, αλλά παρόλη την τιμωρία οι συνέπειες των πράξεων του –δηλαδή τα τραύματα που προκάλεσε- δεν αίρονται. Η εξ’ ορισμού αθωότητα ενός μικρού παιδιού δεν γίνεται εμπόδιο για την πρόκληση του Κακού: το Κακό ενδημεί στην ανθρώπινη ύπαρξη, ο πόνος είναι οργανικό στοιχείο της ζωής. Οι ήρωες του Kim Ki- Duk είναι αθώοι θύτες αλλά και –εν δυνάμει ένοχα- θύματα.
Υπάρχουν δύο μορφές πόνου σ’ αυτές τις ταινίες. Η πρώτη είναι ο βουβός, σχεδόν λυγμικός πόνος του θύματος: η περιφρονημένη πόρνη στο Birdcage Inn, η σιωπηλή κακοποιημένη σύζυγος στο 3-Iron, η νεαρή φοιτήτρια που διολισθαίνει στην πορνεία, ο ζωγράφος στο Real Fiction –όλα είναι πρόσωπα που με στωικότητα βιώνουν τον πόνο. Από την άλλη υπάρχει ο πόνος –κραυγή: όταν ο ήρωας – θύτης έρχεται αντιμέτωπος με την συνείδηση του, όταν το βάρος από τα κρίματά του είναι αβάσταχτο, όταν γυρεύει την λύτρωση στον αυτοτραυματισμό (The Isle, Coast Guard, Spring…). Στο σιωπηλό σύμπαν του Kim Ki- Duk όπου οι διάλογοι είναι είδος εν ανεπαρκεία, η βία και ο πόνος που αυτός προκαλεί είναι μέρος του λεκτικού των ηρώων –το άλλο είναι η σεξουαλική πράξη.

Η σεξουαλική εμμονή
Θύτες ή θύματα τα πρόσωπα αυτά δεν υπακούουν στους κανόνες μιας ρεαλιστικής απεικόνισης. Στα τακτικές που ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί κεντρική θέση καταλαμβάνουν τα σχήματα της αλληγορίας και της μεταφοράς: οι ταινίες αιωρούνται μεταξύ ενός πραγματικού κόσμου και ενός πνευματικού και διανοητικού σύμπαντος. Υπάρχει πάντα κάτι που περισσεύει σ’ αυτά τα μικρά διαπροσωπικά δράματα: όπως μας υποδεικνύουν με σαφήνεια και οι ταινίες Spring… και Samaria τα πρόσωπα, παρόλο που ως χαρακτήρες σχεδιάζονται με ευκρίνεια, αναφέρονται πάντα σε κάτι ευρύτερο, σηματοδοτούν αρχετυπικές συμπεριφορές της ανθρώπινης ύπαρξης. Όλες οι ταινίες δεν είναι παρά τρόποι για να εκφράσει ο σκηνοθέτης την άποψη του για κάτι πιο βαθύ και ουσιαστικό: τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, το αιώνιο και διαρκές του βάσανο, τον πόνο της ύπαρξης, την αιτία του κακού.
Ο νεαρός ήρωας της ταινίας Spring… «εν πλήρει αθωότητι», ανυποψίαστος για την ζωή, περιπλανιέται στην φύση. Ξαφνικά κάτι τραβά την προσοχή του: δύο φίδια περιπλέκονται το ένα με το άλλο σε κάτι που προφανώς είναι η ερωτική πράξη. Αυτή η σκηνή –η σεξουαλική πράξη– δεν σημαδεύει μόνο τον μικρό ήρωα αλλά όλα τα πρόσωπα στις ταινίες του Kim Ki- Duk. Στην αφετηρία κάθε μυθοπλασίας και στην ρίζα του κακού υπάρχει η έκπτωση, το «προπατορικό» αμάρτημα, η σεξουαλική πράξη. Όλες οι μυθοπλασίες κατάγονται ακριβώς από εδώ, από την ερωτική συνεύρεση, τον ίμερο, τον ερωτικό πόθο. Το σεξ στο κόσμο του Kim Ki-Duk υπομνύει το σύμπαν της φύσης, τον άγριο κόσμο των ενστίκτων, τον βαθμό μηδέν του πολιτισμού, ένα ιδιαίτερο σύστημα αξιών που θάφτηκε κάτω από ένα ιεραρχικά δομημένο πολιτισμό: σ’ αυτό το σύστημα αξιών η έκφραση του συναισθήματος δεν υπακούει σε κανένα ορθολογισμό. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο η σεξουαλική πράξη απογυμνώνει και επιτρέπει να έρθει στην επιφάνεια το αντιφατικό πρόσωπο του ανθρώπου: δυνάστης και δυναστευμένος, θύτης και θύμα.
Η σεξουαλική εμμονή συντρίβει τα κοινωνικά ειωθότα, οδηγεί στο μίσος, στην οργή, στην αμαρτία, στον πόνο: στον χώρο πέρα από τον πολιτισμό. Οι ήρωες του Kim Ki- Duk υποκύπτουν στην εξουσία του ίμερου και αυτή η υποταγή τούς οδηγεί εκτός του χώρου της κοινωνίας. Λόγω της σεξουαλικής εμμονής αμαρτάνουν, προκαλούν τον πόνο στους άλλους, αλλά και βασανίζονται, πονούν οι ίδιοι. Υπό την δυναστεία του ερωτικού πόθου αυτά τα άτομα οδηγούνται στο έγκλημα, στην αμαρτία, στον πόνο: το αίσθημα ιδιοκτησίας απέναντι στην αγαπημένη (Bad Guy), η ερωτική απόρριψη, η προδοσία κάποια από τα μοτίβα που βρίσκεται σε αρκετές ταινίες του σκηνοθέτη (The Isle, Spring…, 3-Iron, Real Fiction).
Κάθε μυθοπλασία στις ταινίες του Kim Ki- Duk ακολουθεί μια διαδρομή: Από τον πολιτισμό, τα πρόσωπα των ταινιών οδηγούνται μέσω της σεξουαλικής εμμονής στο κόσμο των ενστίκτων, στο περιθώριο, στην προκατάληψη, στο μίσος και στην οργή, στο πόνο και στο τραύμα, στην θλίψη της ύπαρξης και από εκεί στην γαλήνη των υδάτων. Αποσυνάγωγοι και στο περιθώριο της κοινωνίας, θύτες και αμαρτωλοί, θύματα στιγματισμένα από την ενοχή: όλα τα πρόσωπα αποζητούν την αποδοχή, την κάθαρση, αναζητούν μετά την θύελλα την ηρεμία.

Το αίτημα: η συμφιλίωση και η αποδοχή
Σ’ αυτήν την αφηγηματική διαδρομή υπάρχει ένα πρόσωπο που διαθέτει μια ειδική βαρύτητα. Η ταινία Samaria συμπυκνώνει όλα τα στοιχεία των ταινιών και κατασκευάζει το αρχετυπικό για την μυθολογία του σκηνοθέτη πορτραίτο μιας πόρνης «Καλής Σαμαρείτισας», της Vasumitra, μιας ιερής πόρνης που οδηγεί τον εραστή της στην γαλήνη και στην υπέρβαση. Η εκπόρνευση θα πρέπει να θεωρηθεί μέσα σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο: όχι μια οικονομική συναλλαγή ή μια απεχθή σχέση εκμετάλλευσης- εδώ έχει μια μεταφορική σημασία καθώς είναι ο βασικός μηχανισμός που οδηγεί στην υπέρβαση, δημιουργεί ένα πλαίσιο για την δοτικότητα και την ανιδιοτελή προσφορά. Το πρόσωπο της πόρνης και σ’ αυτήν την ταινία αλλά και στις άλλες, βρίσκεται σε άκρα αντίθεση μ’ όλα τα άλλα κεντρικά πρόσωπα: είναι ένα πρόσωπο στο χαμηλότερο επίπεδο της κοινωνικής πυραμίδας, εκφράζει την απόλυτη ευτέλεια της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και κάτι πέρα απ’ αυτό. Μεγάλη αποθέματα αντοχής και ανοχής, ταπεινότητα, εγκαρτέρηση, απουσία μίσους ή οργής και μια βαθύτατη κατανόηση για τον Άλλον: αυτά είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα γυναικεία πρόσωπα στις ταινίες Birdcage Inn, Bad Guy, Samaria, 3-Iron.
Στιγματισμένοι από την εγωκεντρισμό, από το αβάστακτο αίσθημα ιδιοκτησίας, από την παράφορα της σεξουαλικής εμμονής, οι ήρωες του Kim Ki- Duk έχουν απέναντι τους ένα πρόσωπο που χαρακτηρίζεται από την απόλυτη δοτικότητα, από την ανιδιοτέλεια της προσφοράς. Καθώς ο χαρακτήρας της πόρνης διαθέτει μια μη-ρεαλιστική, μεταφυσική διάσταση, συνιστά ένα παράδειγμα, ένα υπόδειγμα ζωής: η άσκηση αυτού του επαγγέλματος είναι μια αυτοτιμωρία της ύπαρξης, μια διαρκής θυσία για τον Άλλον, η έμπρακτη ταπείνωση του εγώ, η απόλυτη προσφορά στον Άλλον, να τον δέχεσαι χωρίς καμία προϋπόθεση. Η εκπόρνευση λοιπόν υποδεικνύει ένα ύφος ζωής: την εκμηδένιση του εγώ, την θυσία για να μπορέσει να υπάρξει η κάθαρση και η υπέρβαση. Το κεντρικό πρόσωπο για να αποκαθάρει την αμαρτία, την οργή και το μίσος θα πρέπει να περάσει στην θέση του Άλλου, δηλαδή να αυτοτιμωρηθεί, να προσφέρει τον εαυτό του ως θυσία στον Άλλο για να σωθεί ο ίδιος, αλλά και ο Άλλος: αυτό τον δρόμο ακολουθεί η ηρωίδα στο Samaria. Η ιερή πόρνη είναι το πρόσωπο που οδηγεί στην κάθαρση, στην υπέρβαση, στην γαλήνη.
Στο τέλος της ταινίας Birdcage Inn η κόρη της οικογένειας θα άρει την περιφρόνηση της προς την νεαρή πόρνη μέσα από μια ανοίκεια για την ηθική της πράξη: θα πάρει την θέση της και θα εκπορνευτεί. Αυτή η χειρονομία είναι και η πιο ειλικρινής και εκ βαθέων έκφραση κατανόησης και συμπάθειας προς τον Άλλον. Το τέλος της ταινίας θα βρει τις δυο κοπέλες συμφιλιωμένες, πάνω σε μια εξέδρα στο μέσο της θάλασσας. Μια εικόνα που συναντάμε σ’ όλες σχεδόν τις ταινίες του σκηνοθέτη: τα κεντρικά πρόσωπα μετά την τρικυμία εν τω μέσω των υδάτων βρίσκουν την γαλήνη της ύπαρξης . Η γαλήνη στο σύμπαν του Kim Ki-Duk, δηλαδή ο παράδεισος, δεν είναι παρά η πλήρης αποκοπή από τον πολιτισμό, «η επιστροφή στην μητέρα φύση και στην αθωότητα». Οι ήρωες του Kim Ki- Duk για να κατακτήσουν τον παράδεισο πρέπει πρώτα να περάσουν από την κόλαση.

Δημήτρης Μπάμπας