“…γιατί κατάλαβαν τι είδος βοή είναι τούτη,
τάνοιωσαν πια τα βήματα των Εριννύων.”
Τα Βήματα, Κ.Π. Καβάφης

Η εικόνα δείχνει μια νεαρή γυναίκα να κρατά στην αγκαλιά της ένα μωρό. Φαίνεται να υπερίπταται στον ουρανό, να περιβάλλεται από μια άχλη, να βρίσκεται μέσα στα σύννεφα, ενώ στα αριστερά της λάμπει ο ήλιος: εδώ η ηρωίδα αγιογραφείται στους τόνους μιας βουδιστικής αγιογραφικής απεικόνισης. Είναι μια σκηνή ανάληψης στον ουρανό: η ηρωίδα έχοντας υπομείνει τα βάσανα μιας μαρτυρικής ζωής, έχοντας διεκδικήσει και έχοντας πετύχει την τιμωρία των ενόχων, τώρα σε απόλυτη ηρεμία ανέρχεται στους ουρανούς. Είναι το τέλος της ταινίας Tokaido Yotsuya Kaidan/ Φαντάσματα της Γιοτσούγια 2 (1959) του Nakagawa Nobuo και η σκηνή αυτή φαίνεται να συμπυκνώνει ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του αγνώστου στο δυτικό κοινό ιάπωνα δημιουργό: την εμμονή του να αναδεικνύει μια πνευματική, θρησκευτική και πιο συγκεκριμένα βουδιστική διάσταση σε κατά τα άλλα ταπεινές ιστορίες τρόμου.
Θεωρούμενος ως ο πατέρας των ταινιών J-Horror (δηλαδή των δημοφιλών στη Δύση ιαπωνικών ταινιών τρόμου, όπως οι ταινίες της σειράς Ringu) ο Nakagawa Nobuo (1) μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να γίνεται γνωστός στη Δύση. Έναυσμα υπήρξε η παρουσίαση κάποιων ταινιών του στο Φεστιβάλ Βενετίας (2005) στα πλαίσια του αφιερώματος The Secret History of Japanese Cinema αλλά και μιας μικρής ρετροσπεκτίβας στο έργο του στο Φεστιβάλ Βερολίνου (2006). Η παρουσία κάποιων ταινιών, από τις συνολικά 90 που γύρισε,  σε εκδόσεις DVD με ελληνικούς υπότιτλους, όλες ταινίες τρόμου, προσφέρει μια  ευκαιρία για γνωριμία  με μια από τις πολλαπλές όψεις αυτού του προδρομικού δημιουργού(2).
 Γεννημένος το 1905 στο Κιότο με πατέρα εστιάτορα, Nakagawa Nobuo ανδρώθηκε την περίοδο «Taisho», δηλαδή την περίοδο πριν το Β! Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι μια εποχή έντονων ιδεολογικών και πολιτικών αναζητήσεων και ζυμώσεων, αλλά και μια εποχή επάλληλων εισβολών δυτικών πολιτιστικών προτύπων στην συντηρητική και παραδοσιακή ιαπωνική κοινωνία. Ο Nakagawa Nobuo από νωρίς έδειξε ένα έντονο ενδιαφέρον για την μοντερνιστική και προλεταριακή λογοτεχνία αλλά και τον κινηματογράφο. Η έντονη σχέση του με τον κινηματογράφο ως θεατή τον οδήγησε στην κινηματογραφική κριτική: άρχισε να δημοσιεύει στο πολύ σημαντικό ιαπωνικό περιοδικό Kinema Jumpo, γράφοντας μεταξύ άλλων και για τις ταινίες του Ozu Yasujiro. Το 1929 ξεκίνησε η θητεία σε διάφορα ιαπωνικά στούντιο, κυρίως ως βοηθός σκηνοθέτης και σεναριογράφος. Στη σκηνοθεσία πέρασε το 1934: η πρώτη του ταινία ήταν «chanbara», δηλαδή δράσης ταινία με ξιφομαχίες. Μέχρι τη επιστράτευση του το 1942 σκηνοθέτησε κυρίως κωμωδίες, για την εταιρεία Toho. Κατά τη διάρκεια του πολέμου γύρισε ντοκιμαντέρ στην κατεχόμενη από τους Ιάπωνες Κίνα. Την μεταπολεμική περίοδο εργάστηκε με ιδιαίτερα έντονους ρυθμούς, γυρίζοντας κάθε χρόνο τρεις με τέσσερις ταινίες. Απολύτως ενταγμένος στο αυστηρό πλαίσιο των στούντιο, εξειδικεύτηκε σε ταινίες εποχής, μιούζικαλ και διασκευές λογοτεχνικών έργων. Ωστόσο έγινε ευρύτερα γνωστός για τις ταινίες τρόμου, συστήνοντας αυτό το γοτθικής αισθητικής δυτικό κινηματογραφικό είδος σ΄ ένα άπω-ανατολίτικο κοινό.

Μια απωανατολική εκδοχή του τρόμου
Σε μια πρώτη προσέγγιση αυτές οι ταινίες τρόμου μοιάζουν αντιγραφές των ανάλογων δυτικών. Ωστόσο εδώ υπάρχει μια αντιμετώπιση πολύ πιο σύνθετη: έχουμε την προσαρμογή ενός ξενόφερτου δυτικού κινηματογραφικού είδους στις τοπικές πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Ο Nakagawa Nobuo εμβολιάζει τα δυτικά πρότυπα με στοιχεία της τοπικής κουλτούρας, με στοιχεία από τις ιστορίες «kaidan» (ιστορίες φαντασμάτων) (3). Έχοντας ως αφετηρία μια ατμόσφαιρα απολύτως δυτική οδηγείται σιγά –σιγά στη δημιουργία ενός νέου είδους- παραλλαγή πάνω στη δυτική ταινία τρόμου. Αυτό το κινηματογραφικό είδος πολύ συχνά μόνο κατ’ επίφαση υπηρετεί τον τρόμο, αφού στην ουσία αναδεικνύει μια θρησκευτική και πνευματική διάσταση, απόλυτα σύμφωνη με τις τοπικές παραδόσεις και τα πολιτισμικά πρότυπα. Οι ταινίες του είναι ιστορίες τρόμου γεμάτες πάθη, επικεντρώνονται στα πάθη της σάρκας και στις αδικίες του έρωτα, στη ζήλια, στην ερωτική εκδίκηση- αντεκδίκηση. Χαρακτηρίζονται από εκκεντρικές κινήσεις της κάμερας, από την εκτεταμένη παρουσία βουδιστικών εννοιών, μύθων και συμβόλων –το κάρμα, ο τροχός της ζωής, η τελική κρίση κ.λπ.- αλλά και επιρροές από τη λαϊκή βουδιστική εικονοποιία (όπως είναι οι εικόνες jigoku-zoshi, με απεικονίσεις της κόλασης).
Η ταινία The Lady Vampire /Onna Kyuketsuki /Ο Βρικόλακας (1959) είναι ενδεικτική για το πώς χειρίστηκε τα δυτικά στερεότυπα και τις μυθολογίες του είδους. Διατηρώντας αναλλοίωτο ένα βασικό πυρήνα -τη σύγκρουση ανάμεσα σ’ ένα υποτιθέμενο «Καλό» και σ’ ένα υποτιθέμενο «Κακό» που θέλει να κυριαρχήσει-, ο Nakagawa Nobuo θα παραλλάξει περιφερειακά και «γραφικά» στοιχεία της μυθολογίας: Σ’ αυτή την ταινία ο βρικόλακας ενοχλείται όχι από το ήλιο αλλά από το φεγγάρι. Αν και όλη η ταινία αναδύει μια δυτική αίσθηση λόγω της απουσίας κάθε στοιχείου ιαπωνικότητας στη χρήση των χώρων, ωστόσο είναι άξιο παρατήρησης οι προσαρμογές που κάνει στην ιστορία: Ο βρικόλακας είναι η ιστορική προσωπικότητα ο Amakusa Shiro (4), ένας χριστιανός επαναστάτης ηγέτης που βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον 17ο αιώνα στην Ιαπωνία. Επιστρέφει πίσω και μέσω της εκδίκησης ζητά τη λύτρωση από τα βάσανά του. Ένα από τα στοιχεία του βαμπιρικού μύθου δηλαδή η καταγωγή του βρικόλακα παραμένει σε μια πρώτη μορφή απαράλλαχτο –ένας εξεγερμένος απέθαντος, ένα ιαπωνικό ανάλογο του ρουμανικής καταγωγής κόμη Δράκουλα. Ωστόσο είναι η παραλλαγή που συνιστά την ιδιαιτερότητα: εδώ το θρησκευτικό στοιχείο του μύθου υπερτονίζεται και είναι πιο έντονο από την δυτική εκδοχή. Ο βρικόλακας δεν υπερασπίζεται τη χώρα του από τους εισβολείς (Οθωμανούς όπως συνέβη στην περίπτωση του ηγεμόνα  Δράκουλα) αλλά θυσιάζεται για μια άλλη από την κρατούσα βουδιστική, θρησκευτική πίστη.

Τρόμος και (βουδιστική) θεολογία
Στις ταινίες τρόμου του Nakagawa η αντίθεση «Καλό»- «Κακό» δεν είναι απόλυτα σαφής και διακριτή όπως π.χ. συμβαίνει στις δυτικές ταινίες -αυτό που υπάρχει είναι η αντίθεση «Πραγματικό»- «Υπερφυσικό». Το κεντρικό πρόσωπο της αφήγησης, δηλαδή ο μαχητής ενάντια στον υπερφυσικό τρόμο, μόνο προσχηματικά θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί «καλός». Αντίθετα είναι αυτός που παραβιάζοντας τον ηθικό κανόνα προκαλεί τη γέννηση του υπερφυσικού και την ανάδυση του Κακού. Η ηθική παράβαση προκαλεί διαταραχή της ισορροπίας, αδικία, πόνο, βάσανο και πάθη. Όλος ο τρόμος προκαλείται λοιπόν από τη γέννηση του υπερφυσικού: είναι το μίσος των νεκρών θυμάτων- φαντασμάτων για την αδικία που’ χει διαπραχθεί, είναι η υπερφυσική παρουσία του αδικηθέντος που ζητά δικαιοσύνη. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο «ήρωας»-θύτης στιγματίζεται από μια θρησκευτικού τύπου ενοχή, η δε αφήγηση συντίθεται από τις μάταιες απόπειρές του να διαφύγει των ερινυών του. Το Κακό- Υπερφυσικό, κατά αναλογία προς την αρχαία ελληνική τραγωδία, προκαλεί έλεο και φόβο -εντέλει δεν είναι παρά Ερινύες που αποδίδουν Δικαιοσύνη. Για να επανέλθει η ισορροπία πρέπει να υπάρξει εκδίκηση και τιμωρία –μόνο έτσι θα επέλθει η κάθαρση και ο εξαγνισμός. Σ’ αυτές τις ιστορίες υπάρχει ένας τραγικός τόνος: Οι «ήρωες», είτε θύτες είτε θύματα, μοιάζουν δέσμιοι της μοίρας τους, πλήρως υποταγμένοι σ’ αυτήν χωρίς να μπορούν να την αντιστρέψουν- και αυτή είναι η τραγωδία τους.

Για ένα σκηνοθέτη που σ’ όλη την καριέρα του δούλεψε ως υπάλληλος των στούντιο η πιο προσωπική ταινία του έχει πάντα μια ιδιαίτερη σημασία: αυτή είναι η ταινία Jigoku / Η Κόλαση. Σ’ αυτήν ο Nakagawa θα οδηγήσει την σκηνοθετική του στρατηγική του στα ακραία όρια της. Τώρα ο ήρωας σχεδιάζεται με κάποια συμπάθεια όμως παρόλα αυτά διαπράττει το κακό, γίνεται καταρχάς κατά λάθος δολοφόνος και στην συνέχεια εκ προμελέτης. Εδώ υπάρχει και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ταινιών τρόμου του Nakagawa Nobuo: ο φορέας του «κακού» και του υπερφυσικού αναζητά την λύτρωση και την κατά κάποιον τρόπο την επιστροφή του στην κανονική ηθική τάξη. Αναζητώντας μάταια τη λύτρωση στον παρόντα κόσμο δεν θα καταφέρει να τη βρει. Αντίθετα οι αμαρτίες του θα αυξηθούν και μόνο η κάθοδος στη κόλαση θα τον προσφέρει την ευκαιρία για λύτρωση. Βαθύτατα βουδιστική, η ταινία αυτή αποκαλύπτει ίσως με τον πιο καθαρό τρόπο την αντίληψη του σκηνοθέτη της για ένα ταπεινό είδος όπως η ταινία τρόμου: είναι μια ευκαιρία για ένα σινεμά θρησκευτικό και βαθύτατα θεολογικό. Ένα σινεμά που προσπερνά τα δυτικά ανάλογά του και συνομιλεί με τη ζωγραφική των Dürer,  Bosch, Brugel και των μεσαιωνικών θρησκευτικών ζωγράφων που διέθεταν μια ανάλογη εξαιρετικά ισχυρή αίσθηση του μεταφυσικού και του γκροτέσκο.

Δημήτρης Μπάμπας

1 Η αναφορά στα ονόματα των προσώπων γίνεται κατά τα ειωθότα στην Ανατολή: πρώτα το επώνυμο και μετά το όνομα.
2 Ταινίες του Nakagawa Nobuo που κυκλοφορούν σε DVD με ελληνικούς υπότιτλους είναι: Κόλαση/ Jigoku (1960), Τα Φαντάσματα της Γιοτσούγια 2 / Tokaido Yotsuya Kaidan (1959), Βρυκόλακας/ Onna Kyuketsuki (1959), Η Έπαυλη της Μαύρης Γάτας / Borei Kaibyo Yashiki (1958), Το Φάντασμα του Βάλτου Κασάνε/ Kaidan Kasane-ga-Fuchi (1957). Όλες  παραγωγή της εξειδικευμένης στις ταινίες b-movies εταιρείας Shintoho.
3 Έντονα επηρεασμένες από τις αντίστοιχες κινέζικες φαντασμάτων, οι ιστορίες kaidan βασίζονται σε βουδιστικούς θρησκευτικούς μύθους. Επικεντρώνονται στις έννοιες του βουδιστικού κάρμα και της εκδίκησης που πρέπει να αποδοθεί. Το φάντασμα δεν είναι παρά ένας αδικηθείς νεκρός, συνήθως αδύναμος στην επίγεια ζωή του , που επιβάλλει την τιμωρία - εκδίκηση στον αμαρτωλό παραβάτη της ηθικής τάξης.
4 Η εξέγερση της Shimabara ήταν μια εξέγερση των αγροτών κυρίως χριστιανών στο θρήσκευμα κατά την διάρκεια του Σογκουνάτου Tokugawa την περίοδο 1637–1638. Ηγήθηκε ο Amakusa Shiro που χρησιμοποιούσε το χριστιανικό όνομα Jerome. Υπερασπίστηκε το κάστρο Hara και πέθανε όταν αυτό έπεσε στα χέρια των εχθρών. Το κεφάλι του κρεμάστηκε σ’ ένα πεύκο στο Nagasaki ως προειδοποίηση και παραδειγματισμό. Τα τελευταία του λόγια ήταν «Τώρα όλοι όσοι είναι μαζί μου σ’ αυτό το πολιορκημένο κάστρο θα είναι οι φίλοι μου μέχρι τον άλλο κόσμο». Ο Amakusa Shiro συχνά παρουσιάζεται ως ο «κακός» στις ιαπωνικές ταινίες και σε anime.