Η προβολή των ταινιών του Καναδού Ατομ Εγκογιάν (Atom Egoyan) -αρμενικής καταγωγής- στα πλαίσια των Νέων Οριζόντων, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις του 33ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
Τρεις είναι θεματολογικά οι κοινοί τόποι που συνδέουν αυτές τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ταινίες: Η επίδραση των τεχνολογιών του βίντεο και της τηλεοπτικής εικόνας πάνω στον ψυχισμό του ατόμου, η πολιτιστική ταυτότητα και η συνοχή της οικογένειας στον κατακερματισμένο ανάμεσα σε διαφορετικές κουλτούρες-θύλακες σύγχρονο κόσμο και η πολλαπλότητα των ρόλων μέσα από τη συνεχή μετ (εν) αλλαγή ταυτοτήτων του σημερινού ανθρώπου.
Ο Ατομ Εγκογιάν, με μία ριζοσπαστική αναθεώρηση στη χρήση των οπτικοακουστικών μέσων, αποφεύγει τη μανιχαϊστική θεώρηση του ξεπερασμένου πια διλήμματος γύρω από τη φύση (καλό ή κακό;) των νέων τεχνολογιών, αφού με την απορρόφηση και ενσωμάτωση της τηλεοπτικής εικόνας και την ανατρεπτική χρήση της λειτουργίας του βίντεο, δημιουργεί μια νέα μεταλλαγμένη οπτική πραγματικότητα και επανατοποθετεί το ερώτημα (για πρώτη φορά ίσως στον σύγχρονο κινηματογράφο)σε αισθητικό επίπεδο.
Αυτό που τον απασχολεί είναι η σχέση επικοινωνίας ανάμεσα στο υποκείμενο και στον κόσμο των εικόνων. Το πρόβλημα δεν είναι κυρίως η επιβολή της εξουσίας της εικόνας πάνω στο άτομο, αλλά μάλλον η ώσμωση της πραγματικής και της αναπαραστατικής εικόνας. Το άτομο, παγιδευμένο μέσα στην εικόνα του εαυτού του, αντιμετωπίζει πάντα ένα επιτακτικό πρόβλημα ταυτότητας, καθώς μεταμορφώνεται σε πολλαπλό είδωλο. Οι πρωταγωνιστές του Εγκογιάν εθίζονται να βλέπουν τον εαυτό τους στις οθόνες του βίντεο, μαγεύονται από την οπτική ψευδαίσθηση, χάνοντας έτσι την αίσθηση της πραγματικότητας. Η εικόνα του βίντεο δεν είναι γι' αυτούς μια απλή αντανάκλαση του πραγματικού αλλά μια άλλη πραγματικότητα που τους απορροφά μεταμορφώνοντας τους σε εικόνα. Παγιδεύονται στη διαβρωτική γοητεία της διαδρομής από τον πραγματικό εαυτό τους στην ψευδαίσθηση της αναπαράστασης. Διαδρομή που αναδεικνύει την ψευδαίσθηση πιο πραγματική από την πραγματικότητα, την ταυτότητα της εικόνας πιο αληθινή από εκείνη του υποκειμένου. Οι ήρωες δεν ζουν τη ζωή τους αλλά την βλέπουν να τους κοιτάζει μέσα από την τηλεοπτική οθόνη. Μοιάζουν με τυφλούς πού περιφέρονται άσκοπα σε μια αίθουσα με παραμορφωτικούς καθρέφτες. Ο θεατής βλέπει τους ήρωες να βλέπουν τον εαυτό τους στις οθόνες -μοναδικό ντεκόρ της ύπαρξης τους- να περιπλανώνται γεμάτοι απόγνωση στο διάνυσμα ανάμεσα σ' αυτούς τους ίδιους και στην οπτική αναπαράσταση τους, να χάνουν την αίσθηση της διαφοράς και να μετατρέπονται σιγά-σιγά σε μια ακόμη ενδιάμεση εικόνα. Αυτοί οι αλλόκοτοι ήρωες μοιάζουν να είναι παγιδευμένοι μέσα στους βιντεοδιαδρόμους του μυαλού τους, όπου η μνήμη υπάρχει μόνον ως έγγραφή και τα συναισθήματα και οι επιθυμίες είναι η πρώτη ύλη που αναλώνεται στην κατασκευή αυτού του ψυχικά αποστειρωμένου και μοναχικού εικονοληπτικού σύμπαντος.
Ο Εγκογιάν γνωρίζει την αισθητική και τη λειτουργία του τηλεοπτικού μέσου και του βίντεο τόσο καλά όσο και το σινεμά. Ετσι, κατορθώνει να κινηθεί στο εσωτερικό αυτής της σχέσης, να συναντάει το σινεμά περνώντας και αλώνοντας το πεδίο του βίντεο, γι' αυτό και καινοτομεί χρησιμοποιώντας (μ' όλη τη σημασία της λέξης) την τηλεοπτική αισθητική δομικά, ως οπτικό καμβά στις ταινίες, χωρίς να χάνει τον έλεγχο μιας τόσο δύσκολης και εύθραυστης ισορροπίας. Ρισκάρει επικίνδυνα μετατρέποντας το κινηματογράφο του πλάνο σε τηλεοπτική οθόνη, παίζοντας συνεχώς με τη λογική και τους μηχανισμούς των οπτικοακουστικών μέσων, δημιουργώντας κοινούς κινηματογραφικούς και τηλεοπτικούς τόπους, χωρίς να πάψει ούτε στιγμή να αναρωτιέται για τη αναζητά τα όρια της. Δεν φοβάται τον συγκερασμό του κινηματογραφικού και του τηλεοπτικού βλέμματος, γιατί πίσω απ' αυτό το βλέμμα τίθεται σταθερά το αισθητικό πρόβλημα που τον απασχολεί: η ταυτότητα της εικόνας αυτής καθαυτής.
Ο Ατομ Εγκογιάν, κινηματογραφώντας (σ)τα διανύσματα και (σ)τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις αποσπασματικές επαρχίες των εικόνων του κατακερματισμένου σύγχρονου κόσμου, όπου η καθεμία απ' αυτές τις εικόνες διεκδικεί την δική της "αλήθεια", σε μια εποχή έκλειψης της ολοκληρωτικής και απόλυτης κινηματογραφικής εικόνας που θα ταυτίσει στο εσωτερικό της το φαντασιακό με το πραγματικό, όπως λ.χ. στον Ταρκόφσκι ή στον Οζου, θέτει τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων. Την εποχή της απόλυτης κυριαρχίας των νέων τεχνολογικών οπτικοακουστικών δυνατοτήτων και της ισοπεδωτικής λογικής των τηλεοπτικών εικόνων οι οποίες εξαφανίζουν κάθε πολιτισμική και αισθητική διαφορά, πως μπορεί ο κινηματογράφος -στα πλαίσια αυτής της προβληματικής σχέσης του με το βίντεο και την τηλεόραση- να αρθρώσει έναν λόγο για τις διαφορετικές πολιτιστικές επαρχίες και να τον επιβάλει με μια αισθητική που θα χρησιμοποιήσει λειτουργικά το απειλητικό υλικό των νέων τεχνολογιών;
Ποια μπορεί να είναι σήμερα, ανάμεσα στην ψευδαίσθηση της αναπαράστασης και στην πραγματικότητα της ζωής, η αλήθεια ή το ψέμα της ταυτότητας της κινηματογραφικής εικόνας;
Οι ταινίες του Εγκογιάν είναι μια απάντηση σ' αυτό το καυτό ερώτημα.

Θωμάς Λιναράς

(Το κείμενο αναφέρεται στην πρώτη περίοδο του σκηνοθέτη. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΟΘΟΝΗ, τεύχος 44, Δεκέμβριος 1992)