(Σχόλια για το έργο του Zhang Yimou)

Στην κορύφωση της δραματικής πλοκής στη ταινία House of Flying Daggers (Ιπτάμενα Στιλέτα) τα βασικά πρόσωπα –η «τυφλή» ξιφομάχος και οι δύο άνδρες πολεμιστές– θα βρεθούν στην ύπαιθρο. Καθώς οι άνδρες μάχονται για την καρδιά της ηρωίδας, το χρώμα που τους περιβάλλει αλλάζει: ξαφνικά μετακινούμαστε μέσα στον χρόνο και από τα ζεστά φθινοπωρινά χρώματα περνάμε στο λευκό του χιονιού (το χρώμα θανάτου για τους κινέζους). Όταν αυτό το λευκό θα γίνει διάστικτο από κηλίδες του κόκκινου –το αίμα της ετοιμοθάνατης ηρωίδας –τότε το τοπίο αυτό θα έχει συντελεστεί η τελευταία πράξη του δράματος. Λίγο πιο πριν η Χσιάο Μέι («Μικρή αδελφή») βρέθηκε αντιμέτωπη μ’ ένα δίλημμα: να μείνει πιστή στο αγωνιστικό της καθήκον, την πάλη για το γενικό καλό και να αποδεχτεί τον έρωτα του συναγωνιστή της ή να εγκαταλείψει τον αγώνα, να αδιαφορήσει για το καλό του κοινωνικού συνόλου και να εντρυφήσει στις απολαύσεις του έρωτα της; Είναι μια σύγκρουση όχι και τόσο τυπική για το σινεμά του Zhang Yimou όπου τα πρόσωπα χαρακτηρίζονται από μια βεβαιότητα, όμως αν ειδωθεί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της σύγχρονης κινέζικης πραγματικότητας, όπου οι επιταγές της επίσημης πολιτικής επιβάλλουν την υποταγή στο γενικό καλό ενώ οι ανεξέλεγκτες δυνάμεις της ελεύθερης οικονομίας επιτάσσουν το κυνήγι της ατομικής ευτυχίας, τότε το δίλημμα αυτό δείχνει ως μια αιρετική αντανάκλαση του πνεύματος της εποχής. Παράλληλα όμως είναι και μια απάντηση σύμφωνη με το παρελθόν του σκηνοθέτη.

Οι γυναίκες (...και οι άνδρες)
Παρόλη την αισθητική και στιλιστική πολυμορφία η φιλμογραφία του Zhang Yimou είναι οργανωμένη σε δύο θεματικούς κύκλους. Από την μια πλευρά υπάρχουν οι ταινίες εποχής: είτε ιστορικά δράματα όπου οι ήρωες έρχονται αντιμέτωποι με τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας (To Live, Hero, Red Sorghum) είτε δραματικές ταινίες όπου οι ήρωες ζουν τα προσωπικά τους πάθη, έγκλειστοι στον ιδιωτικό τους χώρο, αδιάφοροι για τα τεκταινόμενα στο κοινωνικό πεδίο και τις προκλήσεις (Raise the Red Lantern, Ju Dou, Shanghai Triad)-εδώ όμως η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής θα εισχωρήσει και θα καθορίσει την εξέλιξη και την κατάληξη του δράματος. Το σκηνοθετικό ύφος σ’ αυτές μοιάζει να υπακούει σ’ ένα εκ των πρότερων σχέδιο: είναι στιβαρό, σαφές και προσηλωμένο. Από την άλλη υπάρχουν οι ταινίες που διαδραματίζονται στο σήμερα μ’ ένα τόνο κωμικό, ένα βλέμμα τρυφερότητας και μια διάθεση αγαπητική –είναι σχόλια για τα ήθη και το πνεύμα των καιρών (Keep Cool, Happy Times), επισημάνσεις με πλάγιο τρόπο των προβλημάτων της κοινωνίας (The Story of Qiu Ju, Not One less). Εδώ το ύφος είναι συχνά πολύ κοντά στο νεορεαλισμό, η κάμερα κινείται ελεύθερα καταγράφοντας την πραγματική ζωή και τους ήρωες μέσα σ’ αυτήν.
Ωστόσο και στους δύο θεαματικούς κύκλους το κύριο πρόσωπο είναι σχεδόν πάντοτε γυναικείο: είτε η Gong Li μούσα (και ανακάλυψη) του σκηνοθέτη για έξι ταινίες, είτε το νέο πρόσωπο, η Zhang Ziyi σε τρεις. Σε κάθε ταινία, στο κέντρο ή στο περιθώριο, υπάρχει πάντα η ιστορία επιβίωσης μιας γυναίκας, ο αγώνας της να υπάρξει μέσα σ’ ένα αφιλόξενο περιβάλλον. Ακόμα και στις ταινίες όπου εμφανώς τα κεντρικά πρόσωπα είναι άντρες -Keep Cool, To Live- οι γυναικείες παρουσίες είναι καταλυτικές για την εξέλιξη της δραματικής πλοκής: στην πρώτη υπάρχει η ανεξάρτητη σύγχρονη γυναίκα που επιβιώνει μόνη της και προκαλεί τον έρωτα (και την σύγκρουση) των ανδρών και στη δεύτερη η «αφανής» γυναίκα της παλιάς Κίνας που κρατά την οικογένεια ενωμένη στις πιο δύσκολες στιγμές. Αυτά τα γυναικεία πορτραίτα συνήθως εμπεριέχουν δύο κύριες συνιστώσες: τον πόνο και την σεξουαλικότητα. Στις ταινίες Ju Dou, To Live, Raise the Red Lantern, The Road Home, Shanghai Triad υπάρχει κάτι σαδιστικό στην απεικόνιση των γυναικείων προσώπων και στο πως διαπλέκεται αυτή η απεικόνιση με την σεξουαλικότητα. Πρόσωπα που είναι αναγκασμένα πολλές φορές να υποδύονται ρόλους, οι γυναίκες βασανίζονται και υποφέρουν. Μοναδική οδός διαφυγής είναι ο έρωτας και η έκφραση της σεξουαλικότητας τους: μέσω του έρωτα ανακαλύπτουν μια ξεχωριστή ταυτότητα που τις κάνει διακριτές μέσα στην κοινότητα, τις κάνει ανεξάρτητες, διαμορφώνουν έτσι την ατομικότητα τους. Απέναντι σ’ αυτές τις γυναικείες προσωπικότητες υπάρχει είτε η αόρατη εξουσία της πατριαρχίας (Red Sorghum) είτε άνδρες ανεύθυνοι, έρμαια των παθών τους, ανίκανοι να σηκώσουν τα βάρη (To Live). Θα ήταν λάθος όμως να ειδωθεί όλο το έργο του Zhang Yimou ότι αντανακλά την σχέση Άνδρα- Γυναίκα. Το πλαίσιο είναι πολύ πιο ευρύτερο, η οπτική διαφορετική, και το σημείο εστίασης εκτός του ζεύγους.
Σε κάθε ταινία του Zhang Yimou θα βρούμε ένα πρόσωπο αντιμέτωπο με μια υπέρτερη εξουσία, με μια δομή ή μια κατάσταση που το υπερβαίνει –και γύρω απ’ αυτή την σχέση περιπλέκεται η αφήγηση. Οι γυναίκες αντιμέτωπες με την εξουσία της πατριαρχίας (Red Sorghum, Ju Dou, Raise the Red Lantern), οι άνδρες ήρωες προσπαθούν να διαχειριστούν τον ερωτικό τους πόθο (Keep Cool), η οικογένεια που γίνεται έρμαιο της ιστορίας (To Live), η τραγουδίστρια με το μικρό υπηρέτη απέναντι από την πατριαρχική εξουσία των Τριάδων (κινέζικη μαφία) (Shanghai Triad), οι ηρωίδες αντιμέτωπες με το πολυπλόκαμο τέρας της γραφειοκρατίας (The Story of Qiu Ju, Not One Less), ο πολεμιστής και ο απόμακρος αυτοκράτορας (Hero) και τέλος οι νεαρές ηρωίδες αδύναμες καθώς αντικρίζουν τις ιδιοτροπίες της πολιτικής που τις απομακρύνει από τον έρωτα (The Road Home, House Of Flying Daggers). Όλες λοιπόν οι αφηγήσεις αναπτύσσονται γύρω από τις περιπλοκές αυτής της σχέσης, από τις εντάσεις που προκαλούνται, από τις απογοητεύσεις ή τις ελπίδες που γεννιούνται, από τις αντιστάσεις ή τις υποταγές των ηρώων και των ηρωίδων απέναντι σ’ αυτό που τους υπερβαίνει. Όταν η κατάληξη της σχέσης είναι η συντριβή τότε έχουμε μια τραγωδία (Ju Dou, Raise the Red Lantern)…
Ως απόρροια των προηγουμένων, η βασική σύγκρουση –αντίθεση που διαπερνά όλο το έργο του Zhang Yimou είναι ανάμεσα σε μια «παλιά» τάξη πραγμάτων που ισοπεδώνει το άτομο και σε μια κίνηση προς την απελευθέρωση, την έκφραση της ατομικότητας. Αυτή η αντίθεση –σύγκρουση παίρνει πολλές και διαφορετικές μορφές, μεταλλάσσεται και ανάλογα με τις κατά καιρούς σχέσεις του σκηνοθέτη με την εξουσία προσαρμόζεται. Έτσι έχουμε το αντιθετικό δίπολο της παλιάς φεουδαρχικής Κίνας με την Νέα Κίνα στις ταινίες Red Sorghum, Ju Dou, Raise the Red Lantern, Shanghai Triad, την σύγκρουση του καθεστώτος με τους πολίτες στο To Live, την εναντίωση του απλού πολίτη στην καθήλωση και την στασιμότητα στο The Story of Qiu Ju και Not One Less, την αντίθεση στο «εκσυγχρονισμό» που αφαιρεί την ανθρώπινη ουσία και το συναίσθημα στο The Road Home, την σύγκρουση ανάμεσα στα νέα ήθη και τον (ασύμβατο πλέον) παλιό ρόλο του άνδρα (Keep Cool). Το σινεμά του Zhang Yimou είναι κατά βάση ουμανιστικό έτσι το αίτημα που κυριαρχεί σ’ όλες τις ταινίες του είναι η ελεύθερη και ακώλυτη έκφραση του συναισθήματος, το άτομο πρέπει να υπάρξει ελεύθερο, να δηλώσει την ατομικότητα του απέναντι στην κοινότητα.
Ένα αίτημα που σ’ ένα συγκεκριμένο πλαίσιο πολλές φορές μοιάζει αιρετικό. Αρκετές από τις ταινίες αυτές μπορούν να ειδωθούν ως αλληγορίες και όχι σπάνια τα κεντρικά πρόσωπα φορτώνονται με σημάνσεις πολιτικές που υπερβαίνουν τα ψυχολογικά όρια και τις συντεταγμένες της προσωπικότητάς τους. Έτσι η ηρωίδα στο Red Sorghum θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η ενσάρκωση της κινέζικης ψυχής που ζει την δύσκολη εποχή με τους πολέμαρχους και την ιαπωνική κυριαρχία, το Raise the Red Lantern θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μια ταινία σχόλιο για τις δομές εξουσίας και την σχέση του καθεστώτος με τους διανοούμενους, η οικογένεια στο To Live είναι ένας τυπικός εκπρόσωπος του κινέζικου λαού που αντιμετωπίζει ένα νέο καθεστώς που σταδιακά εγκαθιδρύει την εξουσία του με τρόπο βίαιο, η ηρωίδα στο The Road Home είναι η αφανής πολίτης που οδήγησε την Κίνα στην σύγχρονη εποχή και που αρνείται να αποδεχτεί την έκπτωση των νέων ηθών.


Η θέληση, το χρώμα και οι τόποι
Υπάρχει ένα βασικό χαρακτηριστικό σ’ όλα τα κεντρικά πρόσωπα που κινούνται μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο: χαρακτηρίζονται από μια βεβαιότητα για τις απόψεις τους, από μια ισχυρή επιμονή να υπερβούν, να ανατρέψουν τα δεδομένα, να αλλάξουν την πορεία των πραγμάτων, να διαφυλάξουν το πρόσωπο τους. Η δυνατή θέληση της κεντρικής ηρωίδας στην ταινία The Story of Qiu Ju που διεκδικεί την αξιοπρέπεια της (αυτό που οι κινέζοι αποκαλούν «πρόσωπο») και αρνείται να συμβιβαστεί είναι ανάλογη τόσο με την επιμονή των ηρωίδων στις ταινίες Red Sorghum, Ju Dou και Raise the Red Lantern που αρνούνται να υποταχθούν στην πατριαρχική εξουσία και μάχονται μέχρι εσχάτων. Μ’ ένα ανάλογο τρόπο η άκαμπτη θέληση και η επιμονή των ηρωίδων στις ταινίες Not One Less και The Road Home είναι της ίδιας τάξης με τη συνοχή του ζευγαριού στην ταινία To Live ή την μαχητικότητα των ηρώων στα Keep Cool και Hero. Είναι πρόσωπα ασυμβίβαστα, ανυποχώρητοι μαχητές, με εμμονή στο στόχο και αδάμαστη θέληση. Και είναι αυτό το χαρακτηριστικό που πολλές φορές τα οδηγεί στην συντριβή (Raise the Red Lantern) ή στην απόλυτη ευτυχία (The Road Home) και στην δικαίωση (Not One less).
Τα πρόσωπα αυτά ζουν και δρουν, εν μέσω θυελλών συναισθημάτων. Η ένταση, η σφοδρότητα και η δύναμη του συναισθήματος σφραγίζουν τις πράξεις και την ζωή τους. Ακριβώς ως αντανάκλαση ή ως προβολή αυτών των συναισθημάτων θα πρέπει να θεωρηθεί η χρήση του χρώματος στις ταινίες του Zhang Yimou. Η ένταση του χρώματος (κάτι που παραπέμπει στην λαϊκή ζωγραφική) όταν πάλλεται προκαλεί ένα οπτικό ερέθισμα ισοδύναμο της συναισθηματικής κατάστασης που βιώνει η ηρωίδα (ή ο ήρωας): το χρώμα δεν είναι παρά το στίγμα της έντονης συναισθηματικής βίωσης. Προνομιούχο και δεσπόζον χρώμα στην παλέτα του σκηνοθέτη είναι το κόκκινο: «χρώμα της ζωής και του θανάτου», δηλώνει. Οι κόκκινες ακτίνες του ήλιου στο The Road Home που λούζουν το πρόσωπο της ηρωίδας, τα φρεσκοβαμμένα υφάσματα, σημεία ενός «εν θερμώ» έρωτα στο Ju Dou και τέλος τα κόκκινα φανάρια, ένα σήμα ερωτικής εύνοιας στο Raise the Red Lantern αποτελούν εκφράσεις, διαφορετικής τάξης η κάθε μια, μιας ερωτικής κατάστασης. Το χρώμα χρησιμοποιείται συχνά ως κεντρικό στοιχείο της σκηνοθεσίας, όπως στην ταινία Hero που μοιάζει να αποτελεί το raison d’ etre της: εδώ συναντάμε ένα παροξυσμό χρωμάτων, η δράση δεν είναι παρά μια χορογραφία χρωματικών σχημάτων, η ανθρώπινη παρουσία στην ταινία σχεδόν εξαϋλώνεται και η εικόνα γίνεται μια κινούμενη χρωματική σύνθεση (ένα χρωματικό ανάλογο της κινέζικης καλλιγραφίας).
Κάθε ταινία του Zhang Yimou διαθέτει προνομιούχο τόπο, ένα χώρο- ταμπλό όπου συνήθως αναπτύσσονται οι χρωματικές συνθέσεις, ή ένα πλαίσιο όπου εκφράζονται οι μονοχρωμίες της ταινίας: Σ’ αυτό τον τόπο η σκηνοθεσία μπορεί να διοργανώσει τις τελετουργίες της. Συνήθως γύρω απ’ αυτό τον χώρο οργανώνεται όλη η αφήγηση και μέσα σ’ αυτόν αποκτά αληθινή υπόσταση η ηρωίδα (ή ο ήρωας): η φυτεία του σόργου κατακόκκινη από το φως του ήλιου, ο τόπος όπου η ηρωίδα θα γνωρίσει τον έρωτα και τον θάνατο (Red Sorghum), το βαφείο, ο περίκλειστος τόπος που μεγεθύνει την ερωτική επιθυμία (Ju Dou), το σπίτι του φεουδάρχη, όπου η κατάτμηση του χώρου και η απουσία της ενότητας είναι ένας τρόπος για να επιβληθεί η εξουσία (Raise the Red Lantern), το πολυτελές μέγαρο στους τόνου του κίτρινου και η ανοιχτή φυλακή του νησιού (Shanghai Triad), ο αστικός χώρος πολύχρωμος και χαώδης στις ταινίες The Story of Qiu Ju και Not One Less, το παλάτι, τόπος διαπάλης και συγκρότησης της εξουσίας (Hero) και τέλος το σχολείο και ο αγροτικός δρόμος, τόποι όπου γεννιέται ο έρωτας αλλά και χώροι θλίψης (The Road Home). Η σκηνοθεσία διερευνά τις δραματουργικές δυνατότητες του χώρου, στο πως το «χρώμα» του, η ιδιαιτερότητα του κάθε τόπου αλληλεπιδρά με τον κεντρικό χαρακτήρα. Υπάρχει μια οργανική σχέση μεταξύ πρόσωπου και χώρου: ο κάθε χώρος θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια μεταφορά για να εικονοποιήσει την συναισθηματική κατάσταση του κεντρικού προσώπου: ως πιο τυπικό παράδειγμα θα μπορούσε να αναφερθεί ο δρόμος (The Road Home), ένα τοπίο της ανεκπλήρωτης επιθυμίας, για όσους δεν μπορούν να ταξιδέψουν, όπως η ηρωίδα. Παράλληλα κάθε ταινία είναι και ένας ιδιαίτερης μορφής διάλογος ανάμεσα σ’ ένα πρόσωπο και στον χώρο. Όχι σπάνια ο χώρος έχει την υπόσταση και την δύναμη ενός χαρακτήρα:όπως στην ταινία Raise the Red Lantern όπου ενώ ο φεουδάρχης παραμένει μια ασαφής φιγούρα, είναι η ιδιαίτερη διαρρύθμιση του σπιτιού με την οποία «συνομιλεί» και αντιπαλεύει η ηρωίδα.
Ίσως η πιο σαφής σχέση μεταξύ ήρωα και χώρου παρουσιάζεται στην ταινία House of Flying Daggers: όλη η αφήγηση συνίσταται από μια σειρά τελετουργικές χορογραφίες που διαδραματίζονται σε χώρους χρωματικά περιβάλλοντα -το πορνείο με την ηρωίδα περικυκλωμένη από τα τύμπανα (έγκλειστη και παγιδευμένη στον ρόλο που υποδύεται), το ανοικτό χωράφι και η γέννηση του έρωτα (μια ανάμνηση της ταινίας Red Sorghum), το δάσος των μπαμπού (για τις περιπλοκές και τους κινδύνους της ερωτικής σχέσης) και τέλος το κατάλευκο τοπίο. Αυτό το τοπίο, το στιγματισμένο από το ερυθρό της αιμάσουσας ηρωίδας, θα γίνει ο τόπος μαρτυρίου της. Εκεί τελείται η τελευταία τελετουργία, τόσο τυπική για το σινεμά του Zhang Yimou: μια γυναίκα, θύμα του έρωτα και των μηχανισμών της εξουσίας, θα αφανισθεί.

Δημήτρης Μπάμπας

Υ.Γ. Στο κείμενο τα ονόματα αναφέρονται με τον τρόπο της Ανατολής: πρώτα το επίθετο (Zhang Ζανγκ) και μετά το όνομα (Yi-mou Γι-μόου). Στο ελληνικό τύπο, λανθασμένα αναφέρεται ως επώνυμο του σκηνοθέτη το «Γιμού».