(σχόλια για την αφηγηματική οικονομία του Le Doulos)

Η ταινία Le Doulos του Jean-Pierre Melville (Ζαν-Πιέρ Μελβίλ), θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά ευρωπαϊκά νουάρ. Τυπική ταινία του σκηνοθέτη, έχει ως χώρο της δραματικής πλοκής τον κόσμο του υποκόσμου, έναν κόσμο όπου η εμπιστοσύνη και η φιλία τίθενται, κάθε στιγμή, σε αμφισβήτηση, όπου οι ήρωες -άνδρες βαθιά μοναχικοί- βρίσκονται μετέωροι ανάμεσα στον αμοραλισμό και σε μια αίσθηση προσωπικής ηθικής. Όλη γοητεία της ταινίας έγκειται στην ελλειπτική αφήγηση της, τον τρόπο που ο σκηνοθέτης διευθετεί το αφηγηματικό υλικό, τον τρόπο που διοχετεύονται στον θεατή πληροφορίες σχετικές με τα πρόσωπα και τη δραματική πλοκή. Ο τρόπος, που οι πληροφορίες αυτές οργανώνονται από τη σκηνοθεσία, οι παγίδες, οι ανατροπές και οι λάθος εντυπώσεις που ο θεατής σχηματίζει για τα πρόσωπα της ταινίας, τα κίνητρα που μένουν ανεξήγητα και αναιτιολόγητα, οι πράξεις των ηρώων (με τις οποίες ο θεατής αισθάνεται άβολα): όλα τα προηγούμενα καθορίζουν την αφηγηματική ταυτότητα της ταινίας.

Απόρροια αυτής της διευθέτησης είναι η σχέση που ο θεατής διαμορφώνει απέναντι στα δρώμενα της ταινίας και τα πρόσωπα: καθώς η σκηνοθεσία δημιουργεί συνεχώς ερωτήματα, που έχουν σχέση με τις πράξεις και την ηθική των ηρώων, καθώς κρατά τις πράξεις και τα κίνητρα των προσώπων διαρκώς χωρίς αιτιολογίες, τα συναισθήματα (συμπάθειας) που αναπτύσσει ο θεατής μένουν χωρίς ηθική κάλυψη. Στη διαδρομή, που διανύει ο θεατής μέσα στους δαίδαλους της αφήγησης, οι ανατροπές αποτελούν μηχανισμούς μέσα από τους οποίους ενισχύεται η σχέση του θεατή με τα δρώμενα, καθώς τα ερωτήματα γίνονται πιο έντονα και τα πρόσωπα μένουν σχεδόν πάντα ηθικά αδικαίωτα. Στην αφηγηματική οικονομία της ταινίας, η έλλειψη (ή η απουσία) μιας σαφούς και καθαρής εικόνας για τα πρόσωπα και τα κίνητρα τους, είναι ο θεμέλιος λίθος της δραματικής πλοκής. Μένοντας ο θεατής συνεχώς μετέωρος και σε αμφιβολία, καθ’ όλη την διάρκεια της αφήγησης, αναπτύσσει μια αμφίθυμη στάση -απόρροια της προσπάθειας του να εκλογικεύσει και να εξηγήσει τις πράξεις των ηρώων-, καθώς διχάζεται ανάμεσα σε μια έλξη/ απώθηση για τους κεντρικούς χαρακτήρες. Αυτό που τελικά κρατά προσηλωμένο τον θεατή στα δρώμενα της ταινίας είναι -πέρα από την δεδομένη περιέργεια (όπου κάθε απάντηση σ’ ένα ερώτημα δημιουργεί σχεδόν πάντα ένα νέο ερώτημα)-, ένα στοίχημα για την ηθική ποιότητα των προσώπων.
Η τελική ανατροπή, που συμβαίνει λίγο πριν την ολοκλήρωση της αφήγησης, ξεκαθαρίζει την εικόνα για τον θεατή -σχετικά με τα πρόσωπα και τις πράξεις τους. Όμως το τέλος της ταινίας -τυπικό δείγμα της απαισιοδοξίας και του φαταλισμού (που κυριαρχεί σ’ όλο το έργο του Μελβίλ)- δείχνει τραγικό: όταν ο θεατής αισθάνεται δικαιωμένος για την συναισθηματική προσήλωση που έχει επιδείξει, όταν είναι απόλυτα βέβαιος για την ηθική ποιότητα του κεντρικού ήρωα, αυτός δεν μπορεί να εισπράξει την δικαίωση, καθώς είναι πλέον νεκρός...

Δημήτρης Μπάμπας