(42ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεεσαλονίκης)

Μια από τις αναμφισβήτητες επιπτώσεις των γεγονότων της 11ης Σεπτεμβρίου υπήρξε αλλαγή στο διεθνές τηλεοπτικό ειδησεογραφικό τοπίο: οι κάμερες έπαψαν να είναι στραμμένες στην Βαλκανική Χερσόνησο -και γεγονότα, όπως οι ένοπλες συγκρούσεις στην FYROM, η πολιτική αστάθεια στο Κόσοβο και την Βοσνία, η πολιτική διαφθορά στην Γιουγκοσλαβία, ή η οικονομική κρίση στην Τουρκία, δεν προσελκύουν πλέον το διεθνές ενδιαφέρον. Καθώς η τηλεοπτική λογική είναι πάντα η λογική του θεάματος, τα φώτα της δημοσιότητας μοιραία στρέφονται εκεί που το θέαμα γεννιέται: εκεί που το αίμα και τα δάκρυα κυλούν για πρώτη φορά, εκεί που οι άνεμοι της καταστροφής σαρώνουν τα πάντα.
Όμως η λογική του κινηματογράφου υπήρξε πάντα διαφορετική: για τις κινηματογραφικές εικόνες σημασία δεν έχει τόσο το θέαμα, όσο η ουσία των πραγμάτων, δηλαδή η ίδια η ανθρώπινη εμπειρία. Και οι νέοι σκηνοθέτες από τις Βαλκανικές χώρες -που τώρα πια προσελκύουν την προσοχή των διεθνών φεστιβάλ (ενδεικτικό των επιτευγμάτων τους είναι η βράβευση των ταινιών Slogans και No man's land, αλλά και η έντονη βαλκανική παρουσία στο Διεθνές Διαγωνιστικό)- που ανδρώθηκαν μέσα στο χάος της προηγούμενης περιόδου, απαντούν στην πολιτισμική έκπτωση της Χερσονήσου με το μόνο όπλο που διαθέτουν: την δύναμη των κινηματογραφικών εικόνων.
Οι ταινίες τους επιβεβαιώνουν τα προηγούμενα: αναζητούν το ανθρώπινο πρόσωπο μέσα στα συντρίμμια του μεταπολεμικού χάους, επιχειρούν να καταγράψουν την ανθρώπινη κατάσταση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της ελεύθερης αγοράς, αγωνίζονται να διασώσουν την ιστορική μνήμη, προσπαθούν να βαδίσουν με σταθερό βήμα στο "πύρινο έδαφος της πραγματικότητας".
Καθώς οι πληγές του παρελθόντος παραμένουν πάντα ανοικτές, καθώς οι σκιές και τα φαντάσματα της ιστορίας εξακολουθούν να δυναστεύουν τις ζωές των ανθρώπων, οι κινηματογραφικές εικόνες γίνονται ξαφνικά ο τόπος όπου ένα διάλογος με το παρελθόν μπορεί να διεξαχθεί. Αυτές οι ταινίες δεν αποτελούν ένα λόγο ΑΠΟ το παρελθόν, αλλά ένα λόγο ΓΙΑ το παρελθόν: είναι δηλαδή εκ των υστέρων απολογισμοί, στις οποίες η σημερινή πραγματικότητα αντανακλάται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις εικόνες τους. Εδώ η μνήμη προσφέρει την πρώτη ύλη: είτε για μια νοσταλγική αναπόληση του παρελθόντος, είτε για μια εκ βαθέων μαρτυρία εμπειριών τραυματικών (Το απόγευμα ενός βασανιστή). Έτσι χρησιμοποιώντας τους τόνους μιας κωμωδίας (Συνθήματα) ή επιχειρώντας μια αναβίωση της νεανικής ηλικίας (Γλυκά όνειρα) το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο: συνιστούν αυτές οι ταινίες απόπειρες εξορκισμού του παρελθόντος και συντήρησης της ιστορικής μνήμης. Αυτές οι απόπειρες πολλές φορές προσφέρουν το έδαφος και για πειραματισμούς πάνω στην φόρμα (όπως στην περίπτωση της ταινίας Σκόνη) όπου το έμφορτο εθνικών συγκρούσεων ιστορικό παρελθόν των Βαλκανίων γίνεται ο χώρος όπου οι κινηματογραφικές παραδόσεις των ταινιών γουέστερν (και φυσικά ο μανιχαϊσμός τους) συγκλίνουν με τις δομές μίας τραγωδίας.
Αυτό το βλέμμα προς το παρελθόν είναι παράλληλο με την προσέγγιση του τώρα και του σήμερα. Την καθαρή έκθεση της σημερινής κατάστασης (και των προβλημάτων της) θα την βρούμε στις περισσότερες ταινίες από τα Βαλκάνια. Ταινίες όπως ο Γαλαξίας ή η Νατάσα τροφοδοτούνται από την άμεση πραγματικότητα: εκθέτουν, μέσα από τους ανάλαφρους τόνους μίας κωμωδίας ή μέσα από τους σκοτεινούς μιας τραγωδίας, τα προβλήματα της μεταπολεμικής περιόδου στο Σαράγιεβο ή στο Βελιγράδι. Στην πρώτη είναι τα προβλήματα της μεταπολεμικής περιόδου που προσφέρουν την πρώτη ύλη, ενώ η δεύτερη έχει στο κέντρο της τις τραυματικές εμπειρίες που προκαλεί η διαβίωση στο περιβάλλον ηθικής σήψης του καθεστώτος Μιλόσεβιτς.
Στις υπόλοιπες θα βρούμε ένα λόγο που προσπερνά την επιφάνεια για να σχολιάσει ζητήματα λιγότερο εμφανή και προφανή. Όπως τις ευτράπελες περιπέτειες της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσα στο περιβάλλον της ελεύθερης αγοράς (Η Ωδή στον ποιητή). Ή την σχέση με την πατρική γη (Μακριά από την πατρίδα), τις ηθικές αξίες (Η ταμίας θέλει θάλασσα) ή την παράδοση (Γράμμα στην Αμερική): αυτές οι ταινίες διασώζουν πρόσωπα και ύφη ζωής που τείνουν να εξαφανιστούν, αποτελούν δηλαδή και αντιδράσεις - απαντήσεις απέναντι στην παγκοσμιοποίηση, προτείνοντας μια πιο ουσιαστική σχέση τόσο με τον τόπο καταγωγής, όσο και με τον πολιτισμό του. Καταγράφουν τέλος την ουσιαστική απομάκρυνση του ατόμου από αξίες και αρχές (Η ταμίας θέλει θάλασσα) και αναζητούν ένα δρόμο επιστροφής σ΄ ένα ειδυλλιακό (;) παρελθόν.

ΔΥΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ
Μέσα σ' αυτό το περιβάλλον μπορούμε να βρούμε και δύο σκηνοθέτες, οι οποίοι με το βλέμμα ενός δημιουργού, επαναπροσεγγίζουν, από μια διαφορετική οπτική γωνία, θέματα και καταστάσεις οικεία από το παρελθόν. Ο πρώτος, ο Ρουμάνος Lucian Pintilie (Το απόγευμα ενός βασανιστή), δίδει τον λόγο σ' ένα βασανιστή του καθεστώτος Τσαουσέσκου, επιχειρώντας να διερευνήσει κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο από το προφανές: πως συμφιλιώνεται κάποιος με το κακό, πως "συγκατοικεί" μ' αυτό για μια ολόκληρη ζωή. Ο δεύτερος, ο Γιουγκοσλάβος Goran Paskaljevic (Πως ο Χάρι έγινε δένδρο), κινηματογραφώντας χιλιόμετρα μακριά από την πατρίδα του, μια κινέζικη ιστορία και χρησιμοποιώντας την φόρμα της παραβολής, μάς μιλά για την ουσία της εμφύλιας διαμάχης: "πως το κακό μπορεί να δηλητηριάσει στην ψυχή, πως το μίσος μπορεί να διαλύσει τα πάντα και να μετατρέψει ένα ζωνταν

Δημήτρης Μπάμπας

Οι ταινίες
ΣΚΟΝΗ(DUST),Milcho Manchevski
ΜΑΚΡΙΑ ΑΠ' ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ(HERKES KENDI EVINDE),Semih Kaplanoglou
ΣΥΝΘΗΜΑΤΑ(SLOGANS),Gjergi Xhouvani
ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ(PISMO DO AMERICA),Iglika Triffοnova
ΠΩΣ Ο ΧΑΡΥ ΕΓΙΝΕ ΔΕΝΤΡΟ(HOW HARRY BECAME A TREE),Goran Paskaljevic
ΓΑΛΑΞΙΑΣ(MILJECNI PUT),Faruk Sokolovic
ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ(ODA PRESERNU),Martin Srebotnjak
ΤΟ ΑΠΟΓΕΥΜΑ ΕΝΟΣ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗ(DUPA AMIAZA UNUI TORTIONAR),Lucian Pintilie
ΓΛΥΚΑ ΟΝΕΙΡΑ(SLADKE SANJE),Saso Podgorsek
Η ΤΑΜΙΑΣ ΘΕΛΕΙ ΔΙΑΚΟΠΕΣ(BLAGAJNICA HOCE ICI NA MORE),Dalibor Matanic
ΝΑΤΑΣΑ(NATASA),Ljubisa Samardzic