Αν κάποιος αναζητήσει ένα κοινό μοτίβο, γύρω από το οποίο αναπτύσσονται οι περισσότερες ταινίες του τμήματος Ματιές στα Βαλκάνια, τότε θα έπρεπε αν σταθεί στην στις ασφυκτικές κοινωνικές συνθήκες και μετανάστευση, δηλαδή στον αναγκαστικό για λόγους βιοπορισμού εκπατρισμό, στην αναζήτηση καλύτερης τύχης σε μια ξένη γη. Σταυροδρόμι ανάμεσα στην Δύση και την Ανατολή τα Βαλκάνια βρίσκονται σε μια διττή θέση: από την μια πλευρά πέρασμα προς τις ευημερούσες κοινωνίες της Δύσης και από την άλλη σημείο αφετηρίας, ο τόπος από τον οποίο ξεκινούν οι παράνομοι μετανάστες, οι πατρίδες που εγκαταλείπουν.
Οι ταινίες λοιπόν του τμήματος Ματιές στα Βαλκάνια περιγράφουν τις ασφυκτικές συνθήκες ζωής, αναζητούν τους λόγους και τις αιτίες (όχι μόνο οικονομικές) που οδηγούν αυτούς τους ανθρώπους στον εκπατρισμό, ακολουθούν τα ίχνη τους μέσα στον χώρο, χαρτογραφούν τις διαδρομές τους, εκθέτουν τέλος τις συνθήκες ζωής στους νέους τόπους. Κυρίως επικεντρώνονται στις προσωπικές τραγωδίες, στα μικρά δράματα, στα τραύματα και στις πληγές, στα δάκρυα και στις θλίψεις, στο ανθρώπινο πρόσωπο ενός σύγχρονου φαινομένου που αλλάζει τις ισορροπίες στις κοινωνίες της Δύσης.
Αναζητώντας τους λόγους και τις αιτίες της μετανάστευσης θα πρέπει να αναφερθούμε στις πολιτειακές που οι απόηχοι τους ακόμα αντηχούν στο εσωτερικό των κοινωνιών, στην απορύθμιση λόγω του νεοφιλελευθερισμού, στα εκτεταμένα φαινόμενα φτώχιας, στις συνέπειες των εμφυλίων πολέμων. Μια έκθεση των ανοικτών τραυμάτων που άφησε ο πόλεμος βρίσκουμε στην ταινία, Φυτίλι (Pjer Zalica, Βοσνία- Ερζεγοβίνη): στην μικρή κοινότητα που διαδραματίζεται μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα χαρακτηριστικά ενός τόπου που ο πόλεμος έκανε αφιλόξενο. Η ταινία O Νίκι και ο Φλο (Lucian Pintilie, Ρουμανία) επικεντρώνεται στις δυσκολίες προσαρμογής (και στις εκρήξεις του θυμικού) που προκαλούνται σε όσους μένουν αμετανόητα προσκολλημένοι στο παρελθόν και δεν μπορούν να προσαρμοστούν στο μέλλον, ενώ η Οργή (Radu Muntean, Ρουμανία) διαδραματίζεται με φόντο την απόλυτη κυριαρχία της μαφίας έχοντας ως ήρωες ένα διωκόμενο ζευγάρι που αναζητά μάταια καταφύγιο. Οι ταινίες Casting (Goran Radovanovic) και Ο επαγγελματίας (Dusan Kovasevic) από την Γιουγκοσλαβία εστιάζουν η μεν πρώτη στην απελπισία και στην ηθική κρίση μιας κοινωνίας σε διάλυση, η δε δεύτερη περιγραφεί τις φρούδες ελπίδες, την υποκρισία και τον συμβιβασμό όσων αντιστάθηκαν. Συντηρητισμός, η μισαλλοδοξία, ο ρατσισμός και απουσίας ανοχής στο διαφορετικό είναι στο φόντο ταινιών όπως τα Ωραία νεκρά κορίτσια (Dalibor Matanic) με κεντρικά πρόσωπα ένα νεαρό ζευγάρι γυναικών που βρίσκονται αντιμέτωπες με το μίσος και τις αναίτιες επιθέσεις του περίγυρου του. Σε μια ταινία όπως οι Εμιγκρέδες (Liudmil Todorov & Ivailo Hristov, Βουλγαρία) θα βρούμε ένα συναισθηματικό πορτρέτο μιας παρέας φίλων που βρίσκονται ένα βήμα πριν την μετανάστευση: ο αποκλεισμός και η αποξένωση είναι όροι για την τελική απόφαση της αναχώρησης.
Δύο ταινίες περιγράφουν τόσο την ζωή στην πατρίδα λίγο πριν την αναχώρηση, όσο και την ίδια διαδικασία της μετανάστευσης. Η πρώτη από την Αλβανία Γράμματα στον άνεμο (Edmond Budina) έχει ως ήρωα έναν πατέρα που εξόριστος στην ίδια του την χώρα ακολουθεί τα ίχνη του μετανάστη γιου του στην Ιταλία. Ενώ η δεύτερη Κάτω από τον ίδιο oυρανό (Krassimir Krumov, Βουλγαρία) με ηρωίδα ένα κορίτσι στην εφηβεία εστιάζει τόσο στις δυσκολίες της ηλικίας όσο και στις διαδρομές της μετανάστευσης. Στους μεταφορείς, σ’ αυτούς που περνούν από τα σύνορα τους λαθρομετανάστες, επικεντρώνεται η ταινία Ανταλλακτικά (Damjan Kozole, Σλοβενία) σκιαγραφώντας με τις έντονες γραμμές μιας τραγωδίας τόσο την απελπισία και την απόγνωση (των παράνομων μεταναστών) όσο τον κυνισμό, την ηθική έκπτωση και την εξαχρείωση (των μεταφορέων τους).
Μια ιδιότυπη εξορία, ταλανίζει τους ήρωες στην τουρκοκυπριακή Λάσπη (Dervis Zaim): εδώ είναι η νοσταλγία για τον γενέθλιο τόπο και η ανάγκη για υπέρβαση του εθνικού τραύματος που συναντάμε. Μια χωρίς εθνικιστικές προκαταλήψεις προσέγγιση του προβλήματος των προσφύγων (και του πολέμου που τους προκάλεσε) από την οπτική της “άλλης” πλευράς η ταινία ζητά την επιστροφή στην πατρίδα (και την επανένωση), την ειρήνη. Τέλος στο αριστουργηματικό Μακριά (Nuri Bilge Ceylan, Τουρκία) βρίσκουμε στο κέντρο το πρόσωπο ενός εσωτερικού μετανάστη που φθάνοντας στην Κωνσταντινούπολη αναζητά μια καλύτερη τύχη. Εδώ ο σκηνοθέτης σχεδιάζει ένα περίγραμμα των βαθύτερων συναισθημάτων της αστικής ζωής. Μέσα από την περιπλάνηση του αλλά και από την σχέση του με τον ξάδελφο του που τον φιλοξενεί αναδύονται οι βασικοί τόποι στους οποίους αναπτύσσεται η ταινία: Η βαθιά μελαγχολία της ύπαρξης, η διάβρωση του ανθρώπινου προσώπου, η μοναξιά, η σιωπή, η αποξένωση.

Υ.Γ. Το πρόγραμμα συμπληρώνεται και από την μικρού μήκους “C” Block Story (Cristian Nemescu, Ρουμανία) μια ταινία που περιγράφει με χιούμορ και λεπτότητα έναν δύσκολο έρωτα στην εφηβεία.

Δημήτρης Μπάμπας