του Θόδωρου Σούμα

Το καθιερωμένο και καταξιωμένο Φεστιβάλ του περιοδικού Σινεμά πρόβαλε τον Σεπτέμβρη του 2013 πολλές καλές ταινίες στα πλαίσια των προγραμμάτων του. Οι αθηναϊκές αίθουσες όπου προβλήθηκαν τα φιλμ, οι δύο αίθουσες του Odeon Opera και του Δαναού, και η Ταινιοθήκη της Ελλάδος και το Ιντεάλ ήταν πάντα σχεδόν γεμάτες. Οι προβολές του Φεστιβάλ αποτελούν ένα ελκυστικότατο event για τους νέους, που για πολλούς είναι must. Οι φοιτητές και οι γνωστοί, εθισμένοι κινηματογραφόφιλοι δίνουν και δίνουμε το παρόν… Στις Νύχτες Πρεμιέρας βλέπουμε πολλές ενδιαφέρουσες ανεξάρτητες και «διαφορετικές» ταινίες από όλο τον κόσμο. Το κακό, όμως, είναι πως όποιες από τις ταινίες αυτές καταφέρουν να προβληθούν στις αίθουσες μέσα στην κανονική κινηματογραφική σαιζόν, στα πλαίσια των συνηθισμένων, τρεχουσών εμπορικών προβολών, συναντούν την αδιαφορία αυτού του κοινού και προβάλλονται σε μισοάδειους κινηματογράφους γιατί δεν αποτελούν μέρος ενός glamurous event… Για παράδειγμα, το καναδικό Ανάμεσα (Inche Allah), περί του παλαιστινιακού ζητήματος, παίχτηκε με ελάχιστους θεατές στο κύκλωμα των κινηματογράφων, ενώ στο Φεστιβάλ συνέρευσε και το είδε πλήθος κόσμου… Στην κουλτούρα μας, η γκλαμουριά πάει πρώτη απ’όλα… Χώρια που προ ημερών, στην προβολή μιας ανεξάρτητης αμερικάνικης ταινίας, η διπλανή μου κοπέλα έπαιζε, κατά τη διάρκεια όλης της προβολής, με το κινητό της, χωρίς να πολυβλέπει το συναρπαστικό φιλμ…

Για άλλη μια φορά φέτος είχαμε πολύ ενδιαφέροντα αφιερώματα. Πρώτα απ’όλα το εξαιρετικό αφιέρωμα σε έναν σπουδαίο, Γάλλο, κοινωνικά ευαίσθητο, εξεγερμένο, ποιητή σκηνοθέτη, τον Georges Franju. Ο Franju συνδύασε έναν ιδιότυπο, προσωπικό λυρικό ρεαλισμό με σουρεαλιστικές τάσεις και με το φανταστικό κινηματογράφο, την τρυφερότητα και το συναίσθημα με τη βία, τη διάθεση εξέγερσης και την ειρωνεία -την πολεμική εναντίον της θεσμικής και κοινωνικής υποκρισίας με την κραυγή διεκδίκησης της ατομικής ελευθερίας και του δικαιώματος στη φαντασία και το όνειρο. Σκηνοθέτησε με ευρηματικότητα, δύναμη και πειστικότητα, στα πλαίσια αρκετών κινηματογραφικών ειδών, ταινίες αστυνομικές ή ταινίες φαντασίας, τρόμου και μυστηρίου, ταινίες κοινωνικές και πιο ρεαλιστικές, ντοκιμαντέρ, ή φιλμ που συγγενεύουν με το σουρεαλισμό, καθώς και λογοτεχνικές διασκευές, από Μωριάκ, Κοκτώ και Ζολά. Αλλοπαρμένος, δεξιοτέχνης και λεπταίσθητος, ξεχωρίζει για τη σκηνοθετική ακρίβεια κι αποτελεσματικότητά του και τη δημιουργική μα και δομημένη φαντασία του, που διακρίνεται για την πρωτοτυπία της και την επανεγγραφή στο έργο του ορισμένων μυθικών αρχετύπων που ίσως κατοικούν μυστικά το υποσυνείδητό μας. Διερευνώντας τα, απότισε φόρο τιμής στα παλιά, βουβά κινηματογραφικά σίριαλ και τα φτηνά αστυνομικά μυθιστορήματα. Για να χτίσει το κινηματογραφικό σύμπαν του, βασίστηκε στον υπαινιγμό και την ανάδειξη του παράδοξου και του παράλογου μέσα στο συνηθισμένο περιβάλλον. Τα πανέμορφα φιλμ του που παίχτηκαν ήταν τα εξής: Τα φανταστικών προεκτάσεων Μάτια χωρίς πρόσωπο (1960), Judex, ο άνθρωπος με τα μαύρα (1963) και Πορφυρές νύχτες (1974), τα κοινωνικά δράματα Το κεφάλι στον τοίχο (1959) και Τερέζ Ντεκερού (1962), και το Τομά, ο απατεώνας (1965) που τοποθετείται ανάμεσα στις δύο προαναφερμένες τάσεις του έργου του.

Δεύτερο πολύ καλό αφιέρωμα ήταν αυτό στον σημαντικό Ολλανδό σκηνοθέτη Άλεξ Φαν Βάρμερνταμ και στα ειρωνικά, ανατρεπτικά, ατμοσφαιρικά και παράξενα έργα του που συχνά περιγράφουν, σκωπτικά, έναν διαταραγμένης ισορροπίας κοινωνικό μικρόκοσμο, θυμίζοντας μερικές φορές Μπουνιουέλ. Προβλήθηκε η πρώτη του ταινία Άμπελ (1986) και οι μεταγενέστερες Οι βόρειοι (1992), Το φόρεμα (1996), Ο μικρός Τόνι (1998), Γκριμ (2003), Γκαρσόνι (2006), Οι τελευταίες μέρες της Έμμα Μπλανκ (2009), καθώς και η τελευταία του, Μπόργκμαν, που παίχτηκε φέτος στο διαγωνιστικό των Καννών. Απολαύσαμε, λοιπόν, γοητευτικά ολλανδικά φιλμ, οκτώ του Φαν Βάρμερνταμ, καθώς και την γκανγκστερική ταινία μαύρου χιούμορ Η ανάσταση του μπάσταρδου, του Γκουίντο φον Ντρίελ.

Τρίτο καλό αφιέρωμα ήταν αυτό στον πρωτότυπο, Ισραηλινό σκηνοθέτη του εκπληκτικού ψυχαναλυτικού και κοινωνικοπολιτικού κινούμενου σχεδίου Βαλς με τον Μπασίρ (2008), πάνω στο ατομικό και συνάμα ιστορικό τραύμα και την ανάμνησή του… Άλλες ταινίες του, με το ιδιότυπο στιλ του, που είδαμε, ήταν τα Στο Ισραήλ (2001), Η Αγία Κλάρα (1996) και η τελευταία του, The Congress (2013), μίγμα ταινίας με ηθοποιούς και παραισθησιογόνου κινούμενου σχεδίου.

Για άλλη μια φορά, στο καθιερωμένο, επίσημο Διεθνές Διαγωνιστικό Τμήμα του Φεστιβάλ, ξεχώρισαν οι πολύ φρέσκες, δυναμικές κι ολοζώντανες ανεξάρτητες αμερικάνικες ταινίες, χαμηλού προϋπολογισμού. Φέτος αρκετές από αυτές δεν επέμεναν σε μια στερεή και στιβαρή αφηγηματικότητα και μυθοπλασία, όπως τις εντοπίζουμε συνήθως στις ανεξάρτητες αμερικάνικες. Ορισμένες ταινίες έσκυψαν πάνω από τα προβλήματα των νέων, κυρίως ερωτικά και κοινωνικά, όπως δύο αξιόλογα φιλμ που εστίασαν στη σεξουαλική ορμή κι επιθυμία των νέων γυναικών, Θέλω να νοιώσω αγάπη της Ελάιζα Χίτμαν και Spring Breakers της Χάρμονι Κορίν. Το Τελευταίο καλοκαίρι του Μαρκ Τίντμαν είναι ταινία γκέι ερωτικής ευαισθησίας. Το πνευματώδες Frances Ha του Νόα Μπάουμπαχ εστιάζει περισσότερο στη γυναικεία φιλία και επιβίωση. Το Short Term 12 του Ντέστιν Ντάνιελ Κρίτον (βραβείο κοινού) και το Προσοχή στο κενό μεταξύ συρμού και αποβάθρας του Σαμ Φλάισνερ (βραβείο σκηνοθεσίας), είναι φιλμ χαρακτήρων που εξετάζουν τόσο την ατομική ψυχολογία όσο και το κοινωνικό περιβάλλον. Το περί ρατσισμού κοινωνικό φιλμ Fruitvale Station του Ράιαν Κούγκλερ έρχεται από το Σάντανς και τις Κάννες. Το Coldwater του Βίνσεντ Γκράσο είναι θρίλερ κοινωνικού προβληματισμού και το Ain’t Them Bodies Saints του Ντέιβιντ Λόουερι αναφέρεται στον έρωτα ενός παράνομου, διωκόμενου ζευγαριού.
Σε ορισμένα αμερικάνικα φιλμ έχουμε ενσωμάτωση ντοκιμαντερίστικων στοιχείων, όπως στο προαναφερθέν αισθησιοκρατικό φιλμ κοριτσίστικων διακοπών, Spring Breakers, και το πανέξυπνο Computer Chess του σκηνοθέτη λιτότατης αισθητικής DIY, Άντριου Μπουτζάλσκι.
Παίχτηκαν επίσης μερικά αξιοσημείωτα, ανεξάρτητα αμερικάνικα ντοκιμαντέρ όπως τα 12 o’clock boys του Λόφτι Νέιθαν, για τους ριψοκίνδυνους  μηχανόβιους, Μαύρο κήτος της Γκραμπριέλα Καουπερθγουέιτ, για τη βάναυση εκπαίδευση των φαλαινών, Γκορ Βιντάλ: Ηνωμένες Πολιτείες της αμνησίας, για τον ομώνυμο αμερικανό συγγραφέα και διανοούμενο, του Νίκολας Ραθάλ,  Μούμια: επαναστάτης χωρίς τέλος του Στίβεν Βιτόρια, για έναν καταδικασμένο σε θάνατο μαύρο, φυλακισμένο ακτιβιστή και Εγώ, η Ντιβάιν του Τζέφρι Σβαρτς, για τη γνωστή τρανσέξουαλ καλτ περσόνα .
Επίσης είδαμε τις μυθοπλασίες Σκότωσε τους αγαπημένους σου για τους μπιτ συγγραφείς, του Τζον Κροκίδας και τη διασκευή από τον Σαίξπηρ, Πολύ κακό για το τίποτα, που έφτιαξε ο Τζος Γουίντον.

Πολλά ήταν και τα αξιοπρόσεχτα φιλμ της πανίσχυρης γαλλικής κινηματογραφίας: Από το Διεθνές Διαγωνιστικό Τμήμα, το σαρκαστικό κι ερωτικό φιλμ του Γιαν Γκονζάλες, Ραντεβού μετά τα μεσάνυχτα, που βραβεύθηκε με τη Χρυσή Αθηνά. Το Κορίτσι της επανάστασης του Αντονέν Περετζατκό, μια μεταγκονταρική κωμωδία περιπλάνησης, ερώτων και παρεξηγήσεων (βραβείο σεναρίου). Το στυλιζαρισμένο νουάρ του Νταβίντ Περό, Οι ήρωές μας ξεψυχούν απόψε. Βέβαια ξεχώρισε κι η ωραία, αισθαντική, βραβευμένη με τον Χρυσό Φοίνικα των Καννών, ταινία του αξιολογότατου, αραβικής καταγωγής, Αμπντελατίφ Κεσίς, Η ζωή της Αντέλ, καθώς και η γαλλική συμπαραγωγή Το παρελθόν, του εξαίρετου Ιρανού σκηνοθέτη Ασγκάρ Φαραντί. Στα πλαίσια των επιλογών που έκανε για το Φεστιβάλ ο κριτικός Γιάννης Μπακογιαννόπουλος, προβλήθηκε το φιλμ της Κλερ Ντενί, Beau travail, του 1999, που αναδεικνύει την ομορφιά των αφρικανικών χώρων και των αντρικών σωμάτων. Κι ας μη ξεχνάμε και τις γαλλικές συμπαραγωγές με αναπτυσσόμενες χώρες, καθώς και τα έξη εκπληκτικά, σκληρά ποιητικά φιλμ του Φρανζύ σε αναζήτηση της ελευθερίας και του προσωπικού ονείρου… 
Προβλήθηκαν, επίσης, καλά γερμανικά φιλμ στο Διεθνές Διαγωνιστικό, όπως το Δύο μητέρες της Αν Ζόχρα Μπερασέντ, για την οδύσσεια της τεχνητής γονιμοποίησης για δύο λεσβίες και το Τίποτα κακό δεν θα συμβεί της Κάτριν Γκέμπε. Σημειώνω και το ψαγμένο, ιδιότυπο Η μικρή παράξενη γάτα του Ρέιμον Ζίρχερ, τη γλυκόπικρη, ειρωνική ντραμεντί Οh Boy του Γιαν Όλε Γκέρστερ και το αυστριακογερμανικό Οι νεκροί και οι ζωντανοί της Μπάρμπαρα Άλμπερτ, πάνω στις επώδυνες μνήμες του ναζιστικού τραύματος. Προσθέστε και δύο γερμανικά φιλμ σκηνοθετημένα από Έλληνες της διασποράς, το συναισθηματικό κι ομοφυλοφιλικό India blues του Γιώργου Μαρκάκη και το Echolot του Αθανάσιου Καρανικόλα.
Θετικότατη και εξαιρετικά επίκαιρη λόγω της Χρυσής Αυγής και της ισχύος του νεοναζισμού και του νεοφασισμού στη χώρα μας, ήταν η έμπνευση να προβληθεί το ανεπανάληπτο, ποιητικο-δοκιμιακό έπος μεγάλης διάρκειας Χίτλερ: Μια ταινία από τη Γερμανία, του ευφάνταστου πειραματιστή Χανς-Γιούργκεν Ζίμπερμπεργκ και το αντιναζιστικό Ταμπούρλο (1979) του Βόλκερ Σλέντορφ…

Στο Φεστιβάλ προβλήθηκαν ενδιαφέρουσες ελληνικές ταινίες, γνωστών σκηνοθετών: Η λιμουζίνα, τελευταίο φιλμ του προικισμένου, δημιουργικού και παραγωγικότατου βετεράνου Νίκου Παναγιωτόπουλου, το September της ταλαντούχου Πέννυς Παναγιωτοπούλου, Ο εχθρός μου του εμπειρότατου Γιώργου Τσεμπερόπουλου, Όλγα Ρόμπερτς του ξεχωριστού κινηματογραφάνθρωπου και διανοούμενου, εκλιπόντα Χρίστου Βακαλόπουλου, το Lutton του Μιχάλη Κωνσταντάτου, που συμμετείχε στο Φεστιβάλ του Σαν Σεμπαστιάν, Οι αισθηματίες του Νίκου Τριανταφυλλίδη, Το δένδρο και η κούνια της Μαρίας Ντούζα, και τα ντοκιμανέρ Ταξίδι στη χώρα των Λοκρών, της Ίριδας Ζαχμανίδη, με θέμα την περίθαλψη και θεραπεία, εκτός των τειχών του ψυχιατρείου, ορισμένων ψυχασθενών στην Άμφισσα, και Φωνές από το υπόγειο του Γιάννη Χαριτίδη, για το μπιτ και ψυχεδελικό ελληνικό αντεργκράουντ. Παράλληλα υπήρξε και συμπαθητικό Διαγωνιστικό Τμήμα ελληνικών ταινιών μικρού μήκους.
Στο δημοφιλέστατο και σταθερά επαναλαμβανόμενο μουσικό διαγωνιστικό τμήμα, Μουσική και Φιλμ, ξεχωρίσαμε τα Pussy Riot: Μια πανκ προσευχή των Μάικ Λέρνερ και Μαξίμ Ποζντορόφσκιν, The Stone Roses: Made of Stone, για το ομώνυμο συγκρότημα, του δοκιμασμένου Άγγλου σκηνοθέτη Σέιν Μέντοουζ, τα Ηλεκτρικά κύματα της Καρολίν Μαρτέλ, καναδικό φιλμ που πήρε το βραβείο του Μουσικού διαγωνιστικού τμήματος, Sound City του Ντέιν Γκρολ, Λίγα μέτρα από τη διασημότητα του Μόργκαν Νέβιλ και Mistaken for Strangers του Τομ Μπέρνινγκερ, για το γκρουπ The National.
Θα επανέλθουμε στις φοβερές ταινίες που διάλεξε να δείξει και να προλογίσει ο κλασικός, σπουδαίος Έλληνας κριτικός κινηματογράφου Γ.Μπακογιαννόπουλος, Η στρατηγική της αράχνης (1970) του Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, Επιφώτηση (1973), η φιλοσοφική πολωνική ταινία του Κριστόφ Ζανούσι, το ανθρωπιστικό, μεγάλο ινδικό φιλμ του Σατγιαζίτ Ρέι Panther Panchali (1955) και το αριστουργηματικό, πανανθρώπινων συναισθημάτων, κλασικό ουέστερν The Searchers (Η αιχμάλωτος της ερήμου, 1956) του μοναδικού Τζον Φορντ.