του Nicolas Rapold / The New York Times
Στο φιλμ «Under the Skin», μια μυστηριώδης γυναίκα οδηγεί ένα φορτηγάκι σε δρόμους και παράδρομους της Σκωτίας, σταματώντας πότε πότε για να πάρει στο αυτοκίνητο άγνωστους άνδρες. Οι φιλικοί της τρόποι φαίνονται κάπως παράταιροι, οι προθέσεις της θολές. Υπάρχουν ενδείξεις ότι είναι κάποια, ή κάτι, εκτός του κόσμου τούτου. Καθώς όμως το γοργό, αποπροσανατολιστικό μοντάζ των πρώτων σκηνών της ταινίας κορυφώνεται στο γκρο πλαν ενός ματιού, το μόνο που γίνεται σαφές στον θεατή είναι ότι θα παρακολουθήσει ένα παράξενο ταξίδι.
Η νέα ταινία του Τζον Γκλέιζερ/ Jonathan Glazer, που πρόσφατα άρχισε να προβάλλεται στις ΗΠΑ, είναι αδιάλειπτα προσηλωμένη σε αυτήν την παράξενη οδηγό χωρίς να προσφέρει σαφείς εξηγήσεις. Η πεισματική αμφισημία και τα υποβλητικά οπτικά εφέ συμβάλλουν στην τοποθέτηση του φιλμ όχι τόσο στα συνηθισμένα θρίλερ με απειλητικούς εξωγήινους, αλλά μάλλον στην κατηγορία της οραματικής επιστημονικής φαντασίας. Αντί να ικανοποιήσει την περιέργειά μας για το τι μπορεί να συμβαίνει, προχωρεί στη δημιουργία ενός υπερβατικού αινίγματος.
Γρίφοι για τον θεατή
Η επιστημονική φαντασία, βέβαια, έχει μακρά παράδοση στην παρουσίαση εκθαμβωτικών γρίφων για τον θεατή. Η ταινία του Ζορζ Μελιέ «Ενα ταξίδι στη Σελήνη» κατέχει ξεχωριστή θέση στο πάνθεον του βωβού κινηματογράφου, ενώ στα μεταγενέστερα κινηματογραφικά ορόσημα περιλαμβάνονται φιλμ όπως η «Μητρόπολις» του Φριτς Λανγκ και το «Προορισμός Σελήνη» του 1950. Ωστόσο, το «Under the Skin» προσεγγίζει μια ορισμένη παράδοση της επιστημονικής φαντασίας ως διανοητικού ταξιδιού, στην οποία πρωτοπόρος ήταν ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ με το «2001: Οδύσσεια του Διαστήματος», το 1968.
Το φιλμ του Γκλέιζερ κάνει αναφορά στο «2001», με την αρχική πανδαισία χρωμάτων και γκρο πλαν. Διασκευή μιας νουβέλας του Μίτσελ Φάμπερ, η ταινία περιορίζει την οπτική μας στις συναντήσεις και τις εμπειρίες της πρωταγωνίστριας (που την υποδύεται η Σκάρλετ Γιόχανσον/ Scarlett Johansson, με μαύρη περούκα), διατηρώντας τα μυστήριά της ακόμη και όταν η οδηγός διαλέγει τα θύματά της: Κάθε ανυποψίαστο αρσενικό οδηγείται σ’ ένα μαύρο κενό, με ανατριχιαστική υπόκρουση ηλεκτρονικής μουσικής. Είναι ένα έργο που ο Μπερνάρντο Ροντό, επιμελητής της σειράς ντοκιμαντέρ «Πέρα από το άπειρο: Η επιστημονική φαντασία μετά τον Κιούμπρικ» που προβλήθηκε πέρυσι στο Μουσείο Τέχνης του Λος Αντζελες, θεωρεί ότι «ταιριάζει απόλυτα στην παράδοση» του οραματικού κινηματογράφου.
Μεταξύ των φιλόδοξων διαδόχων του «2001» ήταν το «Σολάρις», η ταινία που γύρισε το 1972 ο μεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης Αντρέι Ταρκόφσκι. Εχοντας παρουσιαστεί σαν ένα είδος απάντησης στο έργο του Κιούμπρικ, η ψυχολογικά αινιγματική διασκευή του μυθιστορήματος του Στάνισλαβ Λεβ είναι τοποθετημένη σ’ ένα διαστημικό σταθμό, δορυφόρο ενός πλανήτη που φαίνεται να διαθέτει μια μορφή συνείδησης. Σε ακόμα πιο αινιγματική φλέβα, ο διαυγής εφιάλτης του Τζον Μπούρμαν «Ζαρντόζ» (1974) περιέγραφε μια Γη που έχει ήδη υποστεί την καταστροφή της Αποκάλυψης και που την κρατάει σε μεσαιωνική κατάσταση ένας ηγέτης με τη μορφή επιπλέουσας πέτρινης κεφαλής.
Στο «Under the Skin», η Σκάρλετ Γιόχανσον οδηγεί το βαν με την κάμερα να την παρακολουθεί, καθώς η ηρωίδα που υποδύεται αναζητεί τα «θύματά» της και σε ορισμένες σκηνές κουβεντιάζει με πραγματικούς Σκωτσέζους περαστικούς. Αυτή η ντοκιμαντερίστικη πλευρά της ταινίας, που κινηματογραφήθηκε με κρυφές κάμερες από ανθρώπους καλυμμένους στο πίσω μέρος του μικρού φορτηγού, ώθησε τα σύνορα της επιστημονικής φαντασίας δανείζοντας ένα στοιχείο απόκοσμης περιέργειας σε οικεία σκηνικά.
Αίσθηση παρανομίας
«Η ιδέα να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις κάμερες επιτήρησης και να κινηματογραφήσουμε τον κόσμο όπως είναι δίνει μιαν αίσθηση παρανομίας και δυσαρμονίας», λέει ο σκηνοθέτης. «Η ιστορία της Σκάρλετ στον ρόλο μιας παράξενης γυναίκας που τριγυρίζει στους δρόμους της Γλασκώβης, κινηματογραφημένης με κρυφές κάμερες, είναι κάτι σαν ισοδύναμο με την ιδέα ενός εξωγήινου πλάσματος που έρχεται στη Γη. Η μέθοδος και η αφήγηση γίνονται σχεδόν το ίδιο πράγμα».
Στο «Under the Skin», τα σημεία μεγαλύτερης έντασης βρίσκονται στο συναισθηματικό επίπεδο. Η ηρωίδα που ερμηνεύει η Γιόχανσον δεν δείχνει αρχικά κανένα ίχνος συμπόνιας, η φιλική συμπεριφορά της είναι απλή προσποίηση ενός αρπακτικού. «Δεν υπάρχει πρόθεση πίσω από αυτό», είπε πρόσφατα η ηθοποιός στη Νέα Υόρκη. «Της φορτώνουμε όλα αυτά τα ανθρώπινα συναισθήματα, ενώ για εκείνη δεν σημαίνουν τίποτα».
Η πιο ενδιαφέρουσα καμπή, ωστόσο, είναι όταν η ηρωίδα αρχίζει να βιώνει δικά της συναισθήματα, αγγίζοντας κατά κάποιο τρόπο τον θεατή. Συμπάθεια για μια ανθρωποκυνηγό; Η ηθοποιός πιστεύει ότι είναι πιθανή. «Η ανταπόκριση στην ηρωίδα αλλάζει και μεγαλώνει. Γίνεται κάτι άλλο, με αποτέλεσμα να επιθυμείς σφοδρά να επιβιώσει».
Εξωτισμός
Ενας πιο άμεσος πρόγονος του «Under the Skin» ίσως να είναι το φιλμ του Νίκολας Ρεγκ «Ο άνθρωπος που έπεσε στη Γη». Σ’ εκείνον τον κινηματογραφικό μύθο της νεωτερικότητας, ένας ισχνός, φασματικός Ντέιβιντ Μπάουι εμφανίζεται σαν ανθρωπόμορφος εξωγήινος που συγκρούεται με τον ανθρώπινο πολιτισμό παρά την άνοδό του σε θέση ισχύος. Η οραματική πλευρά της ταινίας οφείλεται στον υπνωτιστικό τρόπο κινηματογράφησης του Ρεγκ και στον ακραίο εξωτισμό του ήρωα που υποδύεται ο Μπάουι. Η χρήση καινοτόμων τεχνικών για να αποδοθούν τα παράδοξα σενάρια της επιστημονικής φαντασίας προηγείται του «2001» και των ψυχεδελικών οπτικών εφέ του. Το αριστούργημα του Κρις Μαρκέρ «La jetee» (1962) απαρτίζεται σχεδόν αποκλειστικά από ασπρόμαυρα φωτογραφικά καρέ, που δίνουν βάθος στην ιδέα του ταξιδιού στον χρόνο. Οι τεχνικές του «Under the Skin» έχουν επίσης στόχο να σκιαγραφήσουν καλύτερα αυτό που είναι εντελώς άγνωστο, ή, όπως περιέγραψε ο Λεμ το «Σολάρις», να δημιουργήσουν «το όραμα της ανθρώπινης συνάντησης με κάτι που σίγουρα υπάρχει, αλλά δεν μπορεί να περιοριστεί μέσα στις ανθρώπινες αντιλήψεις, ιδέες ή εικόνες».
(Η ελληνική μετάφραση δημοσιεύτηκε στην εφ. Η Καθημερινή, 19.04.2014)