του Θάνου Βερέμη
Τα έργα στα οποία κυριαρχούν το σεξ και η βία πυκνώνουν τα τελευταία χρόνια. Και τα δύο θέματα αποτελούν αρχέγονα μοτίβα των τεχνών, ασχέτως αν προβάλλονται ελλειπτικά ή με ωμή αναπαράσταση των πράξεων. Στην αρχαία τραγωδία, η βία δεν εμφανίζεται στη σκηνή του θεάτρου και υπάρχει για να θυμίζει στους ανθρώπους τη σημασία της μετριοπάθειας. Καθώς η δυνατότητά τους να γνωρίζουν και να ελέγχουν το ριζικό τους περιορίζεται από την κοντόφθαλμη προοπτική των συμφερόντων που υπηρετούν, οι συνέπειες των πράξεών τους έχουν μεγαλύτερο χρονικό βάθος από τα πρόσκαιρα οφέλη που δρέπουν. Η μετριοπάθεια, ως φυσικό επακόλουθο της αυτογνωσίας, είναι το μεγάλο δίδαγμα της αρχαίας τραγωδίας, το οποίο λανθάνει σήμερα.
Αντίθετα με τον κόσμο της τραγωδίας, ο μεταμοντέρνος κόσμος είναι χωρίς έρμα. Η βία του είναι ανεξήγητη, και γι’ αυτό ανεξέλεγκτη. Η μεταμοντέρνα αντίληψη είναι ότι οι ανθρώπινες πράξεις έχουν αποκλειστικά υποκειμενικά ελατήρια, και γι’ αυτό οδηγούνται συνήθως από την ιδιοτέλεια και την αυτοϊκανοποίηση. Η αποβολή των κανονιστικών όρων από τη συμπεριφορά του μεταμοντέρνου ανθρώπου στις τέχνες καθιερώνει την άμεση ικανοποίηση ως ζητούμενο σε όλες τις βαθμίδες της κοινωνίας. Η ανεξέλεγκτη βία έρχεται ως φυσικό επακόλουθο της αντίληψης αυτής.
Το μυθιστόρημα του Αμερικανού συγγραφέα Κόρμακ Μακ Κάρθι «Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους» μεταφέρθηκε με αριστοτεχνικό τρόπο από τους αδελφούς Κοέν στην οθόνη με όλη την αγριότητα που χαρακτηρίζει τα έργα του Μακ Κάρθι. Αναρωτιέται όμως ο θεατής αν ο ανέκφραστος επαγγελματίας δολοφόνος (Μπαρδέμ), που εκτελεί μεθοδικά τα θύματά του χρησιμοποιώντας όπλο το οποίο λειτουργεί με πεπιεσμένο αέρα για να σκοτώνει αθόρυβα τα μεγάλα ζώα στα σφαγεία, είναι το μοναδικό μήνυμα της ταινίας. Σε ποια σκέψη μάς παραπέμπουν οι δημιουργοί οι οποίοι ασχολούνται εδώ με έναν απόλυτα περιθωριακό υπόκοσμο; Βέβαια, το περιθώριο εντυπωσιάζει τους άπραγους αστούς που η ζωή τους κυλάει χωρίς συγκλονιστικές εμπειρίες, ώστε το εικονικό σεξ και η βία να αφυπνίζουν για λίγο τη φαντασία τους.
Ομως η τέχνη πάσης μορφής εμπλέκεται σε τελευταία ανάλυση και με ζητήματα ηθικής και εκπαίδευσης. Ποια η σημασία τού να εκτίθεται ο θεατής σε αγριότητες χωρίς περιεχόμενο ή δίδαγμα; Ο εθισμός στη σκληρότητα της επαρχιακής πατριαρχίας οδηγεί τα παιδιά σε έναν μελλοντικό ολοκληρωτικό κόσμο. Ο προβληματισμός αυτός κάνει τη «Λευκή κορδέλα» του Μίκαελ Χάνεκε μια τελείως διαφορετική εμπειρία από εκείνη του Κόρμακ Μακ Κάρθι.
Οι υπερπαραγωγές της ιστορικής φαντασίας, όπως η τριλογία του Τόλκιν ο «Αρχοντας των δαχτυλιδιών», προοριζόταν κάποτε για μεγάλους και παιδιά. Παρουσίαζε τα παιχνίδια εξουσίας σε κάποιον άγνωστο μεσαιωνικό χρόνο με τη γεωγραφία της «μέσης γης» και κατηγορίες ζωντανών όντων που δεν ήταν όλοι «άνθρωποι», αλλά μπορούσαν να συμπράξουν χωρίς να απαξιώνουν οι μεν τους δε. Η ισότητά τους δομείται στο δικαίωμα της ύπαρξης, και γι’ αυτήν αγωνίζονται κατά των δυνάμεων που θέλουν να τους καταργήσουν.
Η τηλεοπτική σειρά «Παιχνίδι των θρόνων» (Game of Thrones) είναι αυστηρώς ακατάλληλη για παιδιά αλλά και για ενήλικες. Πέρα από το σεξ, που παρουσιάζεται σε όλες τις πιθανές ποικιλίες και συνδυασμούς, υπάρχει και η ψυχολογική βία που ασκείται χωρίς αποχρώντα λόγο στους θεατές, ώστε να παρακολουθούν όλους τους καλούς ήρωες να σφαγιάζονται και τους κακούς να θριαμβεύουν (τουλάχιστον στην πρώτη σεζόν). Το παιχνίδι της εξουσίας είναι παλαιό θέμα στη λογοτεχνία, το παιχνίδι με τα συναισθήματα των θεατών είναι το σπορ των δημιουργών της σειράς, ώστε να συμπεραίνουμε ότι μόνο τα καθάρματα προορίζονται γι’ αυτό τον κόσμο γιατί αντιλαμβάνονται τους κανόνες του παιχνιδιού.
Οσοι ζήσαμε κάποτε τη δολοφονία του προέδρου Κένεντι και παρακολουθήσαμε καρέ καρέ την ταινία μιας ερασιτεχνικής μηχανής που συνέλαβε τυχαία το φοβερό γεγονός καθώς συνέβαινε αναρωτηθήκαμε μήπως η τέχνη αντιγράφει απλώς μια ανεξήγητη πραγματικότητα με όλη της την ψυχρή αντικειμενικότητα. Ομως, η πραγματικότητα η οποία μας περιβάλλει δεν γράφεται από κάποιον επώνυμο ούτε είναι προϊόν μιας εσκεμμένης υπόθεσης εργασίας. Ασφαλώς, η ζωή προσφέρει την πρώτη ύλη για όλες τις δημιουργίες των ανθρώπων, αλλά είναι χαοτική και αποκρυπτογραφείται εν μέρει μόνο, από θετικούς επιστήμονες και φιλοσόφους, αφήνοντας τα πιο σημαντικά ερωτήματα στο σκοτάδι.
Δεν είναι υποχρεωτικό η μίμηση της ζωής από την τέχνη να έχει διδακτικά μηνύματα, εφόσον αποτελεί τίμιο καθρέπτη της εσωτερικής μας αλήθειας. Η φύση μπορεί να είναι αδυσώπητη, όμως οι άνθρωποι ζουν δίνοντας νόημα στις πράξεις τους. Ποια η έννοια της περιφρόνησης αυτής της πραγματικότητας από κάποιον δημιουργό; Η εικονική αγριότητα όταν δεν έχει αυτό το νόημα δεν προκαλεί κάθαρση στον θεατή, απλώς τον ταράζει. Το έσχατο όριο της τέχνης είναι να προσφέρει στον θεατή ένα κουβάρι για να το ξεμπερδέψει ο ίδιος.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Η Καθημερινή 13.12.2015)
