(το σχόλιο της Μαρίας Γαβαλά)

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ. Chris Marker, “Commentaires 1,2-Σχόλια 1,2”, Ėditions du Seuil, Paris, α΄ έκδοση 1961. Τα σχόλια (ως πρωταρχικό υλικό, θεμελιώδες, και όχι απλώς συνοδευτικό) εννέα ταινιών ανθρώπινης κυρίως γεωγραφίας, ιστορικής αιτιότητας, πολιτισμού, θρησκειών, ενός από τους σπουδαιότερους δημιουργούς του πολιτικού, ποιητικού και φιλοσοφικού ντοκιμαντέρ. Με την κάμερα να διασχίζει τον πλανήτη – από την Αφρική στο Πεκίνο και την Ιαπωνία, από τη Σιβηρία και τη Μόσχα στην Κούβα, το Μεξικό, το Ισραήλ ή στο αμερικανικό όνειρο, με σταθμό το Άγιον Όρος και τη μονή Ξηροποτάμου ή την Ακρόπολη της Αθήνας. Το σχόλιο για την ταινία «Γράμμα από τη Σιβηρία», 1957, ξεκινά με τον γνωστό στίχο του Ανρί Μισώ «Σας γράφω από έναν τόπο μακρινό». Πράγματι, μοιάζει με μακροσκελή προσωπική επιστολή, η οποία απευθύνεται τόσο προς εαυτόν (τον ίδιο τον κινηματογραφιστή), όσο και προς απανταχού παραλήπτες, τους θεατές/αναγνώστες. Ο Μαρκέρ, επιπροσθέτως, ανήκει σε εκείνους τους κινηματογραφιστές που τόλμησαν να ασκήσουν κριτική, εκ βαθέων, στον κινηματογράφο και στις απεικονίσεις του. Με την ταινία του «Ο τάφος του Αλεξάντρ», 1993, επιχειρεί μια νέα ανάγνωση της κυρίαρχης εικόνας για τη σοβιετική επανάσταση, στηριζόμενος στη διαδρομή του Αλεξάντρ Μεντβέντκιν (Aleksandr Medvedkin), ενός κινηματογραφιστή πολύ γνωστού λόγω της ταινίας του «Η ευτυχία», 1934, που εμπεριέχει τις εμπειρίες και εντυπώσεις του, όσες κατέγραψε με το «σινε-τραίνο» του, ένα πραγματικό τραίνο με το οποίο διέσχιζε τις σοβιετικές επαρχίες, κινηματογραφώντας τη ζωή της εργατικής τάξης. Ο Μαρκέρ, με τη δική του ταινία, δεν συνομιλεί μόνο με τον σοβιετικό «ομόλογό» του, αλλά επιχειρεί κάτι πολύ τολμηρό: να αποκαλύψει απάτες, να ξεσκεπάσει ψεύδη, να συγκεφαλαιώσει την ιστορία της σοβιετικής κομμουνιστικής ουτοπίας, πάντα μέσα από το έργο του Μεντβέντκιν και μέσα από πολυάριθμα αρχεία, και κατορθώνει να αποκαλύψει πώς δημιουργήθηκε το επαναστατικό φαντασιωσικό του 20ού αιώνα. Κορυφαίος στον τομέα του σχολιασμού, ο Μαρκέρ ανοίγει έναν πολύ στοχαστικό διάλογο με τις ίδιες τις εικόνες, υποδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο τα αρχειακά ντοκουμέντα παρουσιάζουν στον θεατή ένα συγκεκριμένο γεγονός. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αμφισβητήσει το ιδεολογικό και φαντασιακό υπόβαθρο της κατασκευής των εικόνων. Για παράδειγμα, σύμφωνα πάντα με το σχόλιο του Μαρκέρ (από το 38ό λεπτό και εξής της ταινίας του «Ο τάφος του Αλεξάντρ»), ο “Oκτώβρης”, 1928, του Αϊζενστάιν, λόγω έλλειψης ντοκουμέντων της εποχής, θα φιγουράρει σε όλες τις ταινίες επικαίρων με θέμα την Επανάσταση του 1917. Αντίθετα, χάνεται κάθε ανάμνηση της αναπαράστασης του σκηνοθέτη Νικολάι Νικολάγιεβιτς Εβρέινοφ με τους 8.000 κομπάρσους και τις δύο θεατρικές σκηνές που στήθηκαν γύρω από τα πραγματικά χειμερινά Ανάκτορα. Κι όμως, η παράσταση αυτή επρόκειτο, άθελά της, να γίνει αιτία για ένα από τα μεγαλύτερα ψέματα στην ιστορία της εικόνας. Αυτή η περίφημη φωτογραφία του Οκτώβρη του 1917, που ανατυπώνεται διαρκώς από τις πλέον αξιόπιστες εκδόσεις, δεν παρουσιάζει (αναπαριστά) την πραγματική κατάληψη των Ανακτόρων, αλλά τη θεατρική της επανάληψη (αντιγραφή) του 1920, μια από τις μεγαλύτερες παραστάσεις λαϊκού θεάτρου, στις 7 Νοεμβρίου 1920, για την τρίτη επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Χρησιμοποιήθηκαν 1.500 ηθοποιοί, οι οποίοι πήραν μέρος στο θέαμα, έχοντας συγκεκριμένους ρόλους, ενώ 100.000 άνθρωποι, κάτοικοι του Λένιγκραντ, απετέλεσαν το ενεργό κοινό (κινούμενοι και τραγουδώντας). Μπορούμε μάλιστα να εντοπίσουμε, ακριβώς, τη στιγμή της φωτογραφικής αποτύπωσης της εικόνας.
(Φωτό. Ο Κρις Μαρκέρ, η αφίσα για την ταινία «Ο τάφος του Αλεξάντρ» και εικόνες-σκηνές από τον «Οκτώβρη» του Αϊζενστάιν).

(Πρώτη δημοσίευση ανάρτηση στο facebook)