(σχόλιο για την ταινία Syriana του Stephen Gaghan)

Οι ταινίες με πολιτικές αναφορές υπήρξαν πάντα ένα είδος εν ανεπάρκεια στο τοπίο του χολιγουντιανού κινηματογράφου. Όμως η επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου, η εμπλοκή των ΗΠΑ στο πόλεμο του Ιράκ, οι αναταραχές που αυτός προκάλεσε στο εσωτερικό της αμερικάνικης και η έντονη πόλωση ανάμεσα σ’ αυτούς που υποστήριξαν τον πόλεμο και σ’ αυτούς που εναντιώθηκαν σ’ αυτόν, δημιούργησαν ένα νέο περιβάλλον. Αντανάκλαση αυτών των ανησυχιών που κυριαρχούν στο εσωτερικό της κοινωνίας θα πρέπει να θεωρηθούν δύο ταινίες που τέθηκαν στο κέντρο της προσοχής όλων και εμφανίσθηκαν ακόμα και στη σκηνή των Όσκαρ. Το Good Night, And Good Luck και το Syriana μοιράζονται κάτι περισσότερο από τον ηθοποιό και σκηνοθέτη George Clooney: μακριά από το κλίμα της επίπλαστης ευδαιμονίας που χαρακτηρίζει συνήθως τα χολιγουντιανά προϊόντα οι ταινίες αυτές λειτουργούν ως κραυγές απελπισίας που προειδοποιούν τον αμερικανό θεατή για την πορεία της χώρας –και κατά αυτήν την έννοια θα μπορούσαν να θεωρηθούν πολιτικές ταινίες.
Και αν στην ταινία Good Night, And Good Luck θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε ένα πολιτικό λόγο καταγγελίας που χρησιμοποιεί το παρελθόν για να σχολιάσει το παρόν (δηλαδή το έλλειμμα δημοκρατίας και δημοσιογραφικής δεοντολογίας στα μέσα μαζικής ενημέρωσης) –στη δεύτερη ταινία ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι διαφορετικό και σπάνιο για το χολιγουντιανό τοπίο. Η ταινία Syriana είναι ένα είδος μυθοπλασίας συγγενές με μια μορφή ερευνητικής δημοσιογραφίας και με το είδος του ντοκιμαντέρ -ο χρόνος στον οποίο διαδραματίζεται είναι το παρόν.
Βέβαια η δραματική πλοκή και η αφηγηματική δομή της ταινίας δεν είναι κάτι νέο και καινοφανές για το χολιγουντιανό σινεμά, με πιο πρόσφατο και χαρακτηριστικό παράδειγμα το Traffic. Καινοφανές είναι το πολιτικό πλαίσιο στο οποίο τοποθετούνται όλες αυτές οι μικρές ιστορίες και το πλήθος των προσώπων. Σ’ αυτή την ταινία υπάρχει ένα θέμα προς διαπραγμάτευση –το πετρέλαιο και επεμβάσεις των ΗΠΑ- που ορίζει το πλαίσιο. Η αφηγηματική στρατηγική του σεναριογράφου και σκηνοθέτη συνιστάται στην ανάπτυξη πολλών αφηγηματικών γραμμών, που άλλοτε αποκλίνουν και άλλοτε συγκλίνουν, και οι οποίες μέσα από την πολυμορφία τους και το διαφορετικό των οπτικών τους συνθέτουν μια ευρύτερη εικόνα. Σ’ αυτές τις ιστορίες αντανακλώνται όψεις μιας πραγματικότητας που συνήθως διαφεύγει της προσοχής των δημοσιογράφων στα τηλεοπτικά δελτία: τα παιχνίδια εξουσίας στο κόσμο των επιχειρήσεων, οι πολιτικές επιρροές στο κόσμο του πετρελαίου, η κατάσταση των ταπεινών και καταφρονεμένων στις χώρες αυτές, όλα αυτά εδώ βρίσκονται στο κέντρο της προσοχής.
Αυτό που κάνει ο σκηνοθέτης και σεναριογράφος είναι να συνδέει κάθε ιδιαίτερη πλευρά του θέματος με μια ιστορία και μ’ ένα πρόσωπο. Έτσι οι πολλές και διαφορετικές ιστορίες, τα πολλά πρόσωπα σχεδιάζουν κάτι ευρύτερο: μια τοιχογραφία που απεικονίζει όλες τις πλευρές του κεντρικού θέματος. Καθώς οι ιστορίες της ταινίας ακολουθούν την πορεία των προσώπων, ο θεατής επενδύει συναισθηματικά στους κεντρικούς χαρακτήρες. Ωστόσο τα πρόσωπα αυτά κατέχουν θέσεις διαφορετικές –ο φτωχός νεαρός μετανάστης στο εμιράτο, ο πράκτορας της CIA, ο εκσυγχρονιστής εμίρης, ο οικονομικός αναλυτής– μέσα στην ιεραρχία εξουσίας. Και είναι ακριβώς αυτή η συναισθηματική ταύτιση του θεατή που δημιουργεί πληθώρα οπτικών (που αναμφίβολα πλουτίζουν τη διαπραγμάτευση του κεντρικού θέματος) και πολυπλοκότητα. Έτσι τα πολύπλοκα πολιτικά ζητήματα αποκτούν ένα συναισθηματικό βάθος που χρωματίζει τον πολιτικό λόγο. Ο θεατής αποκτά γνώση ενός πολύπλοκου πολιτικού προβλήματος, ταυτιζόμενος συναισθηματικά με τους χαρακτήρες της ταινίας. (Κατά ένα παράδοξο τρόπο αυτός είναι ένας από τους μηχανισμούς της κλασικής πολιτικής ταινίας Θωρηκτό Ποτέμκιν).
Παρόλο που η ταινία Syriana δεν διαθέτει τον συνήθη για χολιγουντιανή ταινία μανιχαϊσμό, και εδώ μπορούμε να διακρίνουμε τον πόλο του κακού. Καταρχάς στο πρόσωπο του φανατικού δασκάλου στην madrassa, ο οποίος οργανώνει την επίθεση αυτοκτονίας. Ο δεύτερος πόλος είναι με όρους δραματικής πλοκής πολύ πιο «αδίστακτος»: είναι η αμερικάνικη εξουσία. Αυτής της εξουσίας είναι εντέλει θύματα όλοι κεντρικοί χαρακτήρες με τους οποίους ο θεατής έχει ταυτιστεί. Αφιερώνοντας πολύ περισσότερο χρόνο στην αφήγηση για να σχεδιάσει αυτόν τον πόλο του κακού, ο σκηνοθέτης χωρίς ποτέ να γίνεται κραυγαλέος παραμένει καίριος και καταγγελτικός. Στη σημερινή πολιτική κατάσταση στις ΗΠΑ, αυτή είναι μια πολιτική θέση.

Δημήτρης Μπάμπας

Syriana (2005)
Σκηνοθεσία: Stephen Gaghan.
Σενάριο: Stephen Gaghan.
Φωτογραφία: Robert Elswit.
Ηθοποιοί: George Clooney, Matt Damon, Jeffrey Wright, Chris Cooper, William Hurt, Tim Blake Nelson, Amanda Peet, Christopher Plummer, Alexander Siddig .
Διάρκεια: 126’