του Victor Fleming

Το Οσα παίρνει ο άνεμος/Gone with the Wind (1939) επιβιώνει στις οθόνες (τηλεοπτικές ή μη) και στις προτιμήσεις του κοινού. Παρ'όλο που το είδος στο οποίο ανήκει -μελόδραμα με κεντρικό πρόσωπο γυναίκα- έχει ένα πλούσιο Χολιγουντιανό παρελθόν, η ταινία του Βίκτορ Φλέμμινγκ/ Victor Fleming παρουσιάζει αρκετές διαφοροποιήσεις από τις συγγενείς ταινίες (τα μελοδράματα του Ντάγκλας Σερκ και τις γυναικείες ταινίες του Τζωρτζ Κιούκορ): Εισάγει στον χώρο του μελοδράματος ένα καινούριο γυναικείο πρόσωπο -μία νέα γυναίκα, με μάλλον ελλειματικό ηθικό προφίλ- που αργότερα θα περάσει με μεγάλη ευκολία στις τηλεοπτικές οθόνες. Ενα πρόσωπο, για το οποίο η σκηνοθεσία προσπαθεί να εκμαιεύσει από τον θεατή, την συμπάθεια και την κατανόηση, χωρίς ταυτόχρονα να αρνείται (σ'ένα δεύτερο επίπεδο) και την ηθική καταδίκη. Αποκλίνει η ταινία από το κυρίως ρεύμα της εποχής της, καθώς το γυναικείο πρόσωπο αντιμετωπίζεται -χωρίς τη σαφήνεια και την καθαρότητα των συγγενών ταινιών(1)-, μέσα από μια αμφίθυμη και συχνά αντιφατική οπτική, που περικλείει και την καταδίκη και τη συμπόνια.
Είναι η Σκάρτλετ Ο'Χάρα (στο ρόλο η Vivien Leigh) από τις πρώτες ηρωίδες του Χόλιγουντ (2), που καθορίζουν τις πράξεις τους με βάση το ένστικτο και τα συμφέροντα τους, χωρίς να διαθέτουν ένα προσωπικό κώδικα ηθικής -ενώ ταυτόχρονα βρίσκονται σε μια διαρκή αναζήτηση ισορροπίας (συναισθηματικής και ηθικής). Ο χώρος που κινείται η ηρωίδα είναι ο χώρος της αμαρτίας και της απουσίας κάθε ηθικής δέσμευσης. Οι πράξεις της καθορίζονται από έναν αφόρητο εγωκεντρισμό και η αγοραία εκδήλωση των αισθημάτών της (που δεν παρά μια έκφραση ενός ευτελούς προσωπικού πάθους), προσφέρει το συναισθηματικό τόνο, -απαραίτητο στοιχείο για την αποδοχή της ηρωίδας από το κοινό. Ο εγωκεντρισμός της αντανακλάται και στη δραματική πλοκή, αφού όλα τα πρόσωπα του μύθου κινούνται γύρω από αυτήν και επηρεάζονται από τις πράξεις της. Η ίδια παραμένει αμετάβλητη και απροσπέλαστη, ανεπηρέαστη τόσο από την εξέλιξη του μύθου (ακόμα και ο ανάλογος ανδρικός χαρακτήρας, ο Μπάτλερ -στο ρόλο ο Clark Gable- στη διάρκεια της ταινίας παρουσιάζει κάποια ηθική εξέλιξη), όσο και από τα πρόσωπα που την περιτριγυρίζουν.
Η απουσία της ενοχής και της μετάνοιας (δυο εννοιών που κυριαρχούν στο κλασικό μελόδραμα) ορίζουν το χαρακτήρα της. Η "γοητεία" της Σκάρλετ Ο'Χάρα είναι η γοητεία της αμαρτίας και της παραβίασης των ηθικών κανόνων -και το κοινό στο οποίο απευθύνεται είναι θεατές που έχουν κορεσθεί και κουρασθεί από την Χολλυγουντιανή ηθικολογία. Στα Οσα παίρνει ο άνεμος η απουσία μιας ηθικής συνείδησης και ενός συστήματος ηθικών αξιών (ή καλύτερα η άρνηση κάθε τέτοιου), από την πλευρά της κεντρικής ηρωίδας καθορίζει δυναμικά τη μυθοπλασία.
Πίσω όμως από τη συγκεκριμένη ηρωίδα (και το ανδρικό αντίστοιχό της, τον Μπάτλερ) υπάρχει ένα ζεύγος ηρώων που έρχονται σε ευθεία αντίθεση με το συνολικό κλίμα της ταινίας: Είναι η Μέλανι (στο ρόλο η Olivia de Havilland) και ο σύζυγός της, φορείς αξιών που στη ταινία θα τις συναντήσουμε μόνο στο βάθος των πλάνων ή σε σύντομες αναλαμπές. Δύο χαρακτήρες, η ύπαρξη (και η θέση) των οποίων μέσα στο μύθο, μετριάζει τον αμοραλισμό και προσφέρει ισορροπία σε μια ιστορία που διολισθαίνει συνεχώς στην κυνικότητα και ανηθικότητα. Αποτελούν -η Μέλανι και ο σύζυγός της- την απούσα ηθική συνείδηση του μύθου, τους μοναδικούς χαρακτήρες οι οποίοι διαθέτουν αίσθηση των γεγονότων που αποτελούν το ιστορικό πλαίσιο της ταινίας.
Η αφηγηματική γραμμή της ταινίας σημαδεύεται από τη παρουσία της Μέλανι: ο αρραβώνας της θα σημαίνει την ουσιαστική έναρξη του μύθου και ο θάνατός της την ολοκλήρωση της αφήγησης. Τα λίγα πλάνα που θα ακολουθήσουν, μετά το θάνατό της, αποτελούν μια αμήχανη προσπάθεια του σκηνοθέτη για τέλος του μύθου. Στη διάρκεια της αφήγησης, η Μέλανι αποτελεί ένα πρόσωπο που με την στάση της αντιπαρατίθεται έμμεσα στη νΣκάρλετ. Λόγω ακριβώς αυτής της υπόγειας αντίθεσης με την Μέλανι, ο χαρακτήρας της Σκάρλετ Ο'Χάρα αποκτά υπόσταση και μορφή. Είναι, η Μέλανι, ένα πρόσωπο το οποίο σε μία ταινία, όπου οι περισσότεροι ήρωες της φέρουν το στίγμα της αμαρτίας, αυτή περιφέρει την άψογη και άμεμπτη ηθική στάση της. Στο τέλος ο θάνατος της δεν είναι παρά η θυσία του αμνού για την εξιλέωση των (φιλμικών) αμαρτιών που διεπράχθησαν: Ενα πρόσωπο απόλυτα Χριστολογικό.
Η αντίθεση αυτή ανάμεσα στη χωρίς ηθικές αρχές και εγωκεντρική Σκαρλετ Ο'Χάρα και στην Μέλανι -μια άκρως λειτουργική αντίθεση που συνεχώς κινείται υπόγεια και υπονομεύει τελικά την ιστορία της ταινίας-, είναι αυτή η οποία προσφέρει την όποια "λάμψη και γοητεία" της ταινίας σήμερα: Σ'ένα χώρο χωρίς ηθικές αξίες, όπου τα κίνητρα των ηρώων είναι η εξουσία και ηδονή, η Μέλανι προτείνει κάτι από τον ιδεαλισμό, την ανιδιοτέλεια και τη θετικότητα των ηρώων του κλασικού Χόλλυγουντ. Ομως είναι ένας χαρακτήρας τραγικά ανεπίκαιρος, αφού είναι τελικά η Σκάρλετ Ο'Χάρα που συγκεντρώνει τα βλέμματα του τηλεοπτικού θεατή, που γνωρίζει την δημοσιότητα για πάνω από πενήντα χρόνια. Η εποχή της Σκάρλετ Ο'Χάρα είναι το Σήμερα, όπου οι ήρωες και οι μύθοι αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στον αμοραλισμό και στην κυνικότητα. Το σπίτι της είναι η Τηλεοπτική Οθόνη, όπου κάθε γυναικείο πρόσωπο είναι πιστό αντίγραφό της...

Δημήτρης Μπάμπας

1 Οπου οι κεντρικοί γυναικείοι χαρακτήρες αντιμετωπίζονται από τη σκηνοθεσία είτε θετικά -ο ρόλος της μητέρας ή ερωμένης, που ακολουθεί πιστά τον άνδρα, τηρώντας μια παθητική στάση απέναντι στα φιλμικά δρώμενα-, είτε σκιαγραφούνται με απόλυτα αρνητικούς τόνους (femme fatale, η απειλητική προς τον άνδρα γυναικεία παρουσία).

2 Η ηρωίδα παρουσιάζει κοινές συμπεριφορές με ορισμένες ηρωίδες του φιλμ νουάρ. Ο χαρακτήρας της ανεξάρτητης γυναίκας (αλλά με ηθικό έλλειμα) που ορίζει τη μοίρα της συνδυάζεται όμως στο φιλμ νουάρ, με ένα ήρωα με ισχυρές ηθικές αρχές, στοιχείο που οδηγεί τις ταινίες σε γοητευτικές αντιθέσεις. Οι γυναικείοι χαρακτήρες αντιμετωπίζονται μέσα σ'αυτές τις ταινίες, ως μέρος του ζεύγους και σκιαγράφονται μάλλον σχηματικά.