(σχόλια για την ταινία L’enfant sauvage του François Truffaut)

Για τον πολιτισμένο κόσμο η άγρια φύση υπήρξε ένας τόπος ο οποίος πάντα προκαλούσε την αμηχανία, ένας χώρος ανεξερεύνητος, σκοτεινός, μάλλον μυστηριακός. Αφετηρία της πορείας της ανθρωπότητας προς το πολιτισμένο της παρόν, αντιμετωπίζεται ως το ένοχο παρελθόν της, ένα μυστικό που πρέπει να διατηρηθεί καλά φυλαγμένο, ένας τόπος με τον οποίο αδυνατεί να συνδιαλεχθεί. Αυτή η γεμάτη προκαταλήψεις εικόνα της άγριας φύσης προκύπτει από την αδυναμία του πολιτισμένου κόσμου να συμφιλιωθεί με ένα μάλλον κοντινό -ως προς το χρόνο και το χώρο- κόσμο που αμφισβητεί με τον πλέον καθαρό τρόπο την έννοια γύρω από την οποία συγκροτείται: τον Ορθό Λόγο. Η αρνητική οπτική του δομημένου αστικού χώρου απέναντι στην άγρια φύση δεν αποκαλύπτει μόνο την ανασφάλεια του δυτικού πολιτισμού, αλλά επισημαίνει με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο την αδυναμία του να δώσει μια πειστική απάντηση στα ζητήματα που η συγκρότηση του έθεσε.
Είναι ο κομφορμισμός των θεσμισμένων νόμων και κανόνων που ρυθμίζουν την καθημερινή ζωή μιας πολιτισμένης κοινωνίας ο οποίος περιορίζει την ανθρώπινη ύπαρξη στα στενά πλαίσια και όρια μιας σύμβασης. Η αντιπαράθεση του κομφορμισμού με τη χωρίς όρια ελευθερία της άγριας φύσης είναι, νομίζουμε, εκρηκτική σημασιών για την κατάσταση τους ατόμου στον πολιτισμένο κόσμο. Ως γεννησιουργό πυρήνα όμως όλων των θεσμισμένων νόμων και κανόνων που περιορίζουν το άτομο, μπορούμε να αναγνωρίσουμε το λόγο (και τη γλώσσα). Αποτελώντας καταρχήν ένα απλό όργανο επικοινωνίας, ορίζει το πρόσωπο που τον εκφέρει, μεταδίδοντας νοήματα και σημασίες. Αποτελεί όμως η γλώσσα (και ο λόγος) την πρώτη οργανωμένη μορφή κανόνων με την οποία ο πολιτισμένος κόσμος επιχειρεί να ελέγξει την βασικότερη ανάγκη του ανθρώπου: την ανάγκη για επικοινωνία. Οι λέξεις και οι συντακτικοί κανόνες ορίζουν ένα επικοινωνιακό σύστημα μέσα από το οποίο το άτομο συναντά τον Άλλον, έρχεται σε κοινωνία μαζί του, αιτεί την κατα-νόηση (1) . Αποτελεί η γλώσσα και ο λόγος ένα σημείο καμπής που σημαδεύει το πέρασμα από το απολίτιστο στο πολιτισμένο.
Ο κινηματογράφος αντιμετώπισε αυτή την σχέση της γλώσσας με τον πολιτισμό σπάνια ως κεντρικό θέμα -L’enfant sauvage (François Truffaut, 1969) -αλλά όχι λίγες φορές, ως περιφερειακή συνιστώσα της μυθοπλασίας. Αναφερόμαστε σε φιλμικά πρόσωπα, που αρνούνται (ή αδυνατούν) να ενταχθούν στο πολιτιστικό πλαίσιο του σύγχρονου κόσμου, λόγω μιας μακροχρόνιας παραμονής στην άγριας φύσης και της συνεπαγόμενης άγνοιας (ή απώλειας) του λόγου. Για τα πρόσωπα αυτά ο πολιτισμένος κόσμος επιφυλάσσει μια επώδυνη διαδικασία προσαρμογής: την εκπαίδευση. Η εκμάθηση λοιπόν της γλώσσας (και ότι αυτή συνεπάγεται) αποτελεί μια έμπρακτη δήλωση αποδοχής των αξιών του πολιτισμένου κόσμου. Αυτή η διαδικασία μετασχηματισμού του “άγριου” σε πολιτισμένο μέλος της κοινωνίας είναι ουσιαστικά μια πράξη επιβολής και κυριαρχίας του πολιτισμού πάνω στο μακρινό παρελθόν του, μια απόπειρα να οργανωθεί το χάος της φύσης μέσα από το λόγο. Η απόπειρα αυτή ενστάλαξης πολιτιστικών αξιών και συμπεριφορών εμπεριέχει μια διάσταση άκρως ενδιαφέρουσα: είναι η άρνηση του πολιτισμικά διαφορετικού και η μη αποδοχή του Άλλου που μπορούμε να ανιχνεύσουμε. Καθώς ο “πρωτόγονος” διαθέτει ήδη μια γλώσσα που αντανακλά το περιβάλλον του -την άγρια φύση- η εκμάθηση μιας πολιτισμικά ανώτερης γλώσσας δηλώνει την απόρριψη της μητρικής. Μια απόρριψη όμως, όχι χωρίς συνέπειες, αφού οδηγεί στην άρνηση του γενέθλιου χώρου (της άγριας φύσης) και τελικά στην αποστροφή της βαθύτερης ουσίας του προσώπου, δηλαδή του εσωτερικού του κόσμου του οποίου τελικά ο λόγος αποτελεί έκφραση...

Δημήτρης Μπάμπας  (4/3/1995)

(1) Αντίθετα με φύση όπου ο λόγος (και η γλώσσα) υποβαθμίζεται στο επίπεδο ενός οργάνου επικοινωνίας και όχι ενός πολιτιστικού συμβάντος.