(για την ταινία Κίου Ζου, Μια γυναίκα της Κίνας  του Zhang Yimou)

"Αφού το κρίμα κρίνεται
και ο αίτιος ευθύνεται
το πίνεις και δεν πίνεται
εξαίρεση δεν γίνεται"
Λαϊκό τραγούδι του Άκη Πάνου

Έχοντας στο κέντρο της ένα πρόσωπο που συναντάμε αρκετά συχνά στο φιλμικό παρελθόν του σκηνοθέτη -αυτό της γυναίκας (μέσα από την παρουσία της Λι Γκόνγκ / Li Gong)-  η ταινία Κίου Ζου, Μια γυναίκα της Κίνας (The Story of Qiu Ju/ 秋菊打官司) (1) επιχειρεί να εισάγει στο μέχρι τώρα έργο του Zhang Yimou μια ισχυρή ρεαλιστική διάσταση. Διάσταση που στις προηγούμενες ταινίες, είτε ήταν ανύπαρκτη (Σήκωσε τα κόκκινα φανάρια) είτε ήταν λανθάνουσα (2) . Η γυναίκα ως κεντρικό πρόσωπο αποτελεί κοινή παράμετρο σε όλο το μέχρι τώρα έργο του Zhang Yimou, καθώς ορίζει το σημείο στο οποίο ενώνονται οι διαφορετικές αφηγηματικές γραμμές της μυθοπλασίας (Κόκκινοι αγροί), αποτελώντας ταυτόχρονα το ισχυρό βλέμμα ανάγνωσης του μύθου (Σήκωσε τα κόκκινα φανάρια). Ένα πρόσωπο που χαρακτηρίζεται από μια έντονη διάθεση για διεκδίκηση, που αναλαμβάνει να διαχειριστεί δυναμικά την τύχη του και να έρθει σε δυναμική αντιπαράθεση, είτε με την εξουσία είτε με τον άνδρα. Αν και στις ταινίες του καταγράφεται συχνά μια γυναικεία αμφιθυμία (Σήκωσε τα κόκκινα φανάρια) μαζί με ανάλογη αδυναμία αντίστασης και εντέλει υποταγή της στους αρχετυπικούς ρόλους (Κόκκινοι αγροί), οι γυναικείοι χαρακτήρες του Zhang Yimou αποτελούν πάντα ισχυρούς πόλους διεκδίκησης και εξουσίας, τα κεντρικά σημεία αναφοράς του φιλμικό του κόσμου.
Έναν αντίστοιχο γυναικείο χαρακτήρα θα συναντήσουμε και στην ταινία Κίου Ζου, Μια γυναίκα της Κίνας να αποτελεί το κέντρο της αφήγησης. Χαρακτήρα που αναζητεί και διεκδικεί δυναμικά σ' όλη την διάρκεια της αφήγησης την αξιοπρέπεια της. Ο χρόνος είναι ενεστώτας, ο χώρος είναι μια απομακρυσμένη αγροτική κοινότητα στην Κίνα και το γεγονός που αποτελεί την εκκίνηση της αφήγησης είναι η προσβολή που έχει υποστεί ο άνδρας της Κίου Ζου από τον αρχηγό της τοπικής κοινότητας. Η διεκδίκηση μιας πράξης επανόρθωσης απέναντι στην προσβολή που έχει δεχθεί η οικογένεια της Κίου Ζού είναι το ζητούμενο από την κεντρική ηρωίδα. Επανόρθωση την οποία είναι αναγκασμένη να διεκδικήσει δυναμικά μέσα στους τόπους εξουσίας, αφού συναντά την άρνηση του αρχηγού να προσφέρει την συγγνώμη του. Τα προηγούμενα θα οδηγήσουν την κεντρική ηρωίδα σε μια ατελείωτη περιπλάνηση μέσα στους λαβύρινθους της εξουσίας, σε διαρκή αναζήτηση της δικαιοσύνης και της απολεσθείσης αξιοπρέπειας.
Είναι η ρεαλιστική διάσταση, στην οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως που απορρέει από το σκηνοθετικό βλέμμα πάνω στην ηρωίδα. Η ταινία καταγράφει με την εντιμότητα και αμεσότητα του ρεαλιστικού, τα πρόσωπα, τους χώρους και τους ήχους που συναντά η ηρωίδα στην πορεία της προς αναζήτηση του δικαίου. Η περιπλάνησή της καταλήγει να γίνει η αφορμή για ένα ντοκιμαντέρ για τους χώρους της εξουσίας και της δικαιοσύνης, τους ανθρώπους που έρχονται σε επαφή μαζί της, τις νοοτροπίες και τα ήθη (3).
Χώροι και τόποι μιας εξουσίας για την οποία η σκηνοθεσία δείχνει να αδιαφορεί για την φύση της, καταλήγοντας να καταγράφει απλώς την παρουσία της. Μια αντιμετώπιση που έχει τη βάση της όχι τόσο στην αφέλεια αλλά περισσότερο στο συμβιβασμό -κάτι μάλλον αναπόφευκτό για το σύστημα παραγωγής στον οποίο είναι ενταγμένος ο σκηνοθέτης. Η εικόνα που επιλέγεται για την εξουσία είναι μάλλον θετική σε όλη σχεδόν την διάρκεια της ταινίας: αποτελεί οργανικό μέρος της κοινωνίας, όχι κάτι έξω ή πάνω από αυτή, αλλά ένα κύτταρο της (4). Κάτι που η Ιστορία αλλά και η τρέχουσα επικαιρότητα έχει δείξει ότι υπάρχει μόνο ως Ουτοπία και ζητούμενο, στα κείμενα των κλασσικών του μαρξισμού. Το εμπόδιο αυτό ο σκηνοθέτης προσπερνά αφού επιλέγει ένα πλάγιο λόγο πάνω στις δομές εξουσίας, επιλογή που απομακρύνει την ταινία από το εφήμερο της ταινίας καταγγελίας, αναπτύσσοντας έτσι έναν πιο ουσιαστικό λόγο.
Είναι η βασική αντίθεση που διαρκώς αναδύεται μέσα από την περιπλάνηση της ηρωίδας, και που απομακρύνει τον πυρήνα της ταινίας από επιφανειακές προσεγγίσεις για την εξουσία. Στη διαδρομή της από την αγροτική κοινότητα προς την εξουσία, αυτό που συνεχώς αναδύεται είναι η αντίθεση ανάμεσα στον αστικό χώρο, τόπο της εξουσίας και του δικαίου -και στον χώρο της κοινότητας. Αντίθεση, που στο βάθος της κρύβει την αντιπαράθεση ανάμεσα στις αξίες μιας τοπικής κοινότητας και στις αξίες του αστικού χώρου. Η σκηνοθεσία αντιστοιχίζει τα επίπεδα εξουσίας με τον δομημένο αστικό χώρο -από τα αγροτικά σπίτια της κοινότητας στις πολυκατοικίες και στις παράγκες των μεγαλουπόλεων, από τους αγροτικούς δρόμους στους αχανείς δρόμους της μεγαλούπολης: αυτό που κάνει τη διαφορά είναι ότι κάθε κτίριο καταλήγει να είναι ένα επίπεδο εξουσίας.
Η συνεχής κίνηση της ηρωίδας εκθέτει ταυτόχρονα και την εκτεταμένη μεταλλαγή και αλλοτρίωση του χώρου. Αλλοτρίωση και μεταλλαγές που αφορούν τόσο την ηθική όσο και τις αξίες της τοπικής κοινωνίας. Είναι η άκρατη εκδυτικοποίηση που συναντάμε στον αστικό χώρο - εκδυτικοποίηση τόσο του «φαίνεσθαι» όσο και του «είναι». Αυτό λοιπόν που αποτελεί αντικείμενο της δικαιοσύνης είναι διενέξεις του αστικού χώρου, αλλά και η δυσαρμονία που προκαλεί στο κοινωνικό σώμα η εξουσία. Στηρίζεται δηλαδή όλο το οικοδόμημα πάνω στην διάλυση του συστήματος σχέσεων που επέφερε η αστικοποίηση (απειλή που αντιμετωπίζει και αγροτική κοινότητα). Εκεί έχει τη βάση της η ανικανότητα για κατανόησης της σημασίας του γοήτρου ( του «προσώπου» για την κινέζικη κουλτούρα), στην τοπική αγροτική κοινότητα και η συνεχής αναγωγή της σε οικονομικό ζήτημα. Για την αγροτική κοινότητα αρκεί η αλληλεγγύη (όρος επιβίωσης στον αφιλόξενο χώρο) και η απαραίτητη γιορτή (τελετουργία ενότητας) για να λυθούν οι παρεξηγήσεις. Το βλέμμα της ηρωίδας στο τέλος είναι μάλλον εύλογο: μαζί με την κατάρρευση της αυταπάτης της περί δικαιοσύνης, εισπράττει το άδικο ενός συστήματος δικαίου, που αρνείται την καθημερινότητα και της αξίες της τοπικής κοινότητας.

Δημήτρης Μπάμπας

(1) Η σωστή προφορά του ονόματος είναι Τσίου Τζου ή Qiū Jú στα πινγίν.
(2)  Κυρίως στις ταινίες Κόκκινοι αγροί -η διαδικασία παραγωγής του κρασιού, η σκηνές του γάμου-  και Ζου Ντου: Οι σιωπηλοί εραστές -περιγραφή της βαφής των υφασμάτων.
(3) Η πιο ενδιαφέρουσα σκηνή από τις περιπλανήσεις της ηρωίδας είναι αυτή της εξέτασης για την άδεια γάμου που επιχειρεί ο τοπικός αστυνομικός διευθυντής. Σκηνή η οποία μέσα από το κωμικό της οδηγεί τον θεατή στο παράλογο μιας εξουσίας, που επεμβαίνει στο προσωπικό.  Σε μια ανάλογη επισήμανση θα μπορούσε να καταλήξει και ένας προσεκτικός παρατηρητής της καθημερινής ζωής του δυτικού κόσμου. Οι ευκαιρίες είναι πολλές .
(4) Τόσο ο αρχηγός της κοινότητας όσο και ο αστυνομικός αποτελούν ισότιμα μέλη της τοπικής κοινωνίας.