Οργανικό και ορισμένες φορές κεντρικό στοιχείο της θεατρικής αναπαράστασης, η μάσκα επιβίωσε μέσα στη μακρά διαδρομή του χρόνου: τη συναντάμε όχι μόνο στην αρχαία τραγωδία και την Κομέντια ντελ’ άρτε, αλλά ακόμα και στην όπερα του Πεκίνου. Με προέλευση τις θρησκευτικές τελετουργίες των πρωτόγονων φυλών, μπορούμε να την παρατηρήσουμε στη σύγχρονη εποχή, σε κοινωνικές εκδηλώσεις, που διασώζουν μνήμες από το παγανιστικό παρελθόν της ανθρωπότητας -όπως οι Αποκριές ή το αμερικάνικο Halloween.
Δέσμια των παραπάνω η παρουσία της μάσκας στον κινηματογράφο δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιοσημείωτη και καθοριστική, αφού τις περισσότερες φορές συνδέεται στενά με τις τελετές και τελετουργίες που προηγουμένως αναφέραμε. Κυρίως όμως είναι οι μνήμες που φέρει, μνήμες που παραπέμπουν σε κάτι που το σινεμά συνήθως αποστρέφεται: την τελετουργία του θεάτρου. Υπάρχουν όμως κάποιες ταινίες στις οποίες η μάσκα είναι κάτι παραπάνω από ένα απλό ενδυματολογικό συμπλήρωμα των ηθοποιών, καθώς συμπυκνώνει και εκφράζει κάποιες από τις σημασίες της μυθοπλασίας. Οι τίτλοι των ταινιών -που προέκυψαν από μια αυστηρή επιλογή- αποτελούν μια μάλλον πενιχρή συλλογή: Darkman (1990, Sam Raimi), Batman (1989, Tim Burton), Halloween (1978, John Carpenter), Friday The 13th (1980, Sean S. Cunningham), The Mask (1994, Chuck Russell).
Δύο είναι καταρχήν οι έννοιες που συνοδεύουν την χρήση της μάσκας στο κινηματογράφο. Η πρώτη είναι η απόκρυψη της ταυτότητας (μέσω της κάλυψης του προσώπου) στην οποία ο φιλμικός χαρακτήρας προβαίνει. Μια απόκρυψη που ορισμένες φορές εκφράζει την απόρριψη και άρνηση του αληθινού προσώπου, μέσω της χρήσης ενός τεχνητού. Αυτή η απόρριψη του προσώπου έχει συνήθως την αφετηρία της σε ένα μακρινό τραυματικό παρελθόν, που η μάσκα επιχειρεί να επικαλύψει και να ξορκίσει.
Η δεύτερη έννοια που υποδηλώνεται μέσα από τη χρήση της μάσκας είναι η μεταμόρφωση: εδώ είναι η απόκτηση μιας νέας ταυτότητας (αυτή που εμπεριέχει η μάσκα) που αλλάζει τον ήρωα. Αλλαγή όμως του προσώπου, που διαπερνά την επιφάνεια, αφού συνήθως συνοδεύεται από αντίστοιχες μεταλλαγές και μεταμορφώσεις στην συμπεριφορά και συνείδηση του. Αποτελώντας έκφραση της πιο βαθιάς και ειλικρινούς επιθυμίας του ανθρώπου, η μάσκα είναι το μέσο για την πραγματοποίηση αυτής της επιθυμίας για μεταμόρφωση και αλλαγή. Μεταμόρφωση που εκδηλώνεται, μέσα στις μυθοπλασίες, με τη δυνατότητα επιλογής μιας νέας πορείας, μιας εκκίνησης από την αρχή, χωρίς ενοχές, χωρίς παρελθόν.
Αυτές οι δύο έννοιες -απόκρυψη της ταυτότητας και μεταμόρφωση- που συνοδεύουν τη χρήση της μάσκας εκφράζουν μια προϋπάρχουσα ανασφάλεια και παθητικότητα για τον φιλμικό χαρακτήρα, μια δεδομένη αδυναμία. Αυτή η παθητικότητα και ανασφάλεια, οδηγεί τελικά μέσω της χρήσης της μάσκας, στην απελευθέρωση της κρυφής και καταπιεσμένης επιθετικότητας του φιλμικού χαρακτήρα: η απόκρυψη του προσώπου και του Εγώ λειτουργεί προστατευτικά για το χαρακτήρα, επιτρέποντας την ελεύθερη έκφραση, των πιο μύχιων πόθων και επιθυμιών. Η συνεισφορά της λοιπόν καθοριστική: προσφέρει δύναμη στον αδύναμο, προστασία στον απροστάτευτο.
Λειτουργώντας όμως η μάσκα προστατευτικά απέναντι στους κινδύνους του εξωτερικού χώρου θέτει ένα διαχωριστικό παραπέτασμα ανάμεσα στο πρόσωπο (ως εξωτερίκευση της ψυχής και της ύπαρξης) και στο εξωτερικό περιβάλλον. Αποτελεί λοιπόν εκδήλωση και σημείο ενός εγγενούς διχασμού στην παρουσία του φιλμικού χαρακτήρα: διχασμός του προσώπου ανάμεσα στη συνείδηση (που έχει για την ύπαρξή του) και την εικόνα (που οι άλλοι έχουν γι’ αυτόν).

Δημήτρης Μπάμπας