Η αναζήτηση συμβάντων- γεγονότων τα οποία μπορούν να αποτελέσουν τη σεναριακή βάση για ταινίες, έχει οδηγήσει αρκετά συχνά τον κινηματογράφο σε δάνεια από το ιστορικό παρελθόν (μακρινό ή όχι). Μέσα στο πλήθος των ταινιών του “ιστορικού” κινηματογράφου μπορούμε να διακρίνουμε μια ομάδα, όπου το κεντρικό πρόσωπο της αφήγησης είναι κάποια ιστορική προσωπικότητα. Το είδος αυτό των ταινιών οργανώνει όλη την αφήγηση, είτε γύρω από την πορεία του βίου, είτε γύρω από τη συμμετοχή του προσώπου (αποφασιστική ή όχι, αδιάφορο) σε ένα ιστορικό γεγονός. Αυτή τη λεηλασία του ιστορικού παρελθόντος και την αντίστοιχη επιλογή θεμάτων (αλλά και προσώπων) μπορούμε φυσικά να την ανιχνεύσουμε όχι μόνο στο χολιγουντιανό σύστημα παραγωγής -μια ενδεικτική επιλογή τίτλων θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη: Viva Zapata (Elia Kazan), Spartacus (Stanley Kubrick), Lawrence of Arabia (David Lean), Cleopatra (Joseph L. Mankiewicz), Gandhi (Richard Attenborough), Last Empreror (Bernando Bertolucci), 1492:Conquest Of Paradise (Ridley Scott) ή σε κινηματογραφίες που βρίσκονται στον αντίποδα της, όπως είναι η σοβιετική -Alexander Nevsky, Ivan The Terrible -Serkei Eisenstein- αλλά ακόμα και στον Ελληνικό κινηματογράφο (Ελευθέριος Βενιζέλος-Παντελής Βούλγαρης) (1).
Το κεντρικό ζήτημα, που οι παραπάνω ταινίες, θέτουν αφορά καταρχήν την ακρίβεια και την πιστότητα με την οποία η ιστορική προσωπικότητα παρουσιάζεται. Καθώς τα περισσότερα από τα παραπάνω πρόσωπα υπήρξαν για την εποχή τους αμφιλεγόμενα, είναι προφανές ότι η παρουσίαση τους στην οθόνη απέχει πολύ από το να είναι ιστορικά ακριβής (εξάλλου και οι ανάλογες έντυπες παρουσιάσεις τους αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα). Αυτό όμως το χαρακτηριστικό -του αμφιλεγόμενου και αμφισβητούμενου- αποτελεί και το γενεσιουργό πυρήνα των ανάλογων μυθοπλασιών: αφού το ιστορικό πρόσωπο προσφέρει, μέσα από την αμφισημία του, ένα πλούσιο πεδίο αντιφάσεων (ικανών να προκαλέσουν το ενδιαφέρον του θεατή), αλλά και ανάλογων συγκρούσεων, πρόσφορων για την ανάπτυξη της δραματικής πλοκής.
Το δεύτερο ζήτημα αφορά τη σχέση των ταινιών αυτών με την Ιστορία και την αναπαράσταση της. Το υπο-είδος αυτό της ιστορικής ταινίας αναπαριστά την Ιστορία μέσα από το βλέμμα του κεντρικού προσώπου: οι ανάγκες της δραματικής πλοκής, οδηγούν σε μια προσωποκεντρική αντίληψη για την ιστορία (2). Η προσωποποίηση όμως των συγκρούσεων και της Ιστορίας, η ανάδειξη του ατόμου σε διαμορφωτή του ιστορικού γίγνεσθαι, η υποβάθμιση της συμβολής άλλων παραγόντων στη διαμόρφωση της Ιστορίας, οδηγεί στην υποταγή της ιστορικής διαδικασίας, μέσα στα στενά πλαίσια της μυθοπλασίας και της δραματικής πλοκής.
Είναι όμως λάθος ο αναγνώστης του παρόντος κειμένου να αποδώσει την τάση αυτή του σινεμά, στην αφόρητη παρενθοντολατρεία που συχνά δυναστεύει τις εικόνες του. Αντίθετα, οι ταινίες αυτές επιχειρούν -μέσα από τη διαχείριση της υπάρχουσας μυθοποίησης των ιστορικών προσώπων-, μιλώντας για τα συμβάντα και πρόσωπα του παρελθόντος, να αφηγηθούν το σήμερα. Μέσα από την απεικόνιση της ζωής ενός ιστορικού προσώπου, εκφράζεται ένας σύγχρονος λόγος, που αφορμή και προκάλυμμα έχει μόνο την ιστορική προσωπικότητα. Όλες αυτές οι ιστορικές αναπαραστάσεις καθώς είναι στενά συνδεδεμένες τόσο με το σύστημα παραγωγής, όσο και με την εποχή, εκφράζουν όχι μόνο το πνεύμα και τις βαθύτερες προσδοκίες των καιρών, αλλά κυρίως φαντάσματα του συλλογικού ασυνείδητου του σήμερα.
Δημήτρης Μπάμπας
1 Εξαίρεση στην ομάδα των ταινίων που αναφέρουμε παραπάνω από τελεί η ταινία PASSION OF JOAN D’ARK /1928-CARL DREYER, για την εσωτερικότητα του προσώπου.
2 Ο Θίασος του Θ. Αγγελόπουλου, αποτελεί μοντέλο μιας διαφορετικής προσέγγισης στο πρόβλημα Ιστορία και αναπαράσταση.
