Ένα από τα τέσσερα στοιχεία του σύμπαντος -τα άλλα τρία είναι η γη, ο αέρας και η φωτιά- το νερό αποτελεί μια μορφή ύλης, που σημάδεψε την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Κάποτε μοναδικό στοιχείο του πλανήτη μας, και τώρα απλώς κυρίαρχο, συνοδεύεται συχνά από σημασίες και νοήματα: συνδέθηκε με το ιερό και το θείο, διαμόρφωσε ή κατέστρεψε πολιτισμούς, ενέπνευσε έργα τέχνης. Η παρουσία του στον κινηματογράφο σπάνια, αλλά όχι αδιάφορη: Είναι η θάλασσα και η βροχή, οι δύο μορφές του υγρού στοιχείου, οι οποίες ορισμένες φορές διαθέτουν ένα ιδιαίτερο βάρος σε μυθοπλασίες, αποτελούν δηλαδή δυναμικά στοιχεία της δραματικής πλοκής τους.
Εστιάζοντας την προσοχή μας στη θάλασσα, θα λέγαμε ότι αποτελεί ένα σύμπαν ερμητικά κλειστό στο εσωτερικό της και ανοικτό στο εξωτερικό της, ένα κόσμο ιδιαίτερο, ένα χώρο ιδιόμορφο. Ορίζουν οι ταινίες, που χρησιμοποιούν τη θάλασσα και το υγρό στοιχείο ως κεντρικά στοιχεία στην δραματουργία τους, ένα ιδιαίτερο είδος, το sea drama (δράμα θαλάσσης). Πάνω από την επιφάνεια της ή κάτω από αυτήν, οι μυθοπλασίες του είδους αποκτούν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κάποια στοιχεία που τις διαφοροποιούν από τις συγγενείς εικόνες της επιστημονικής φαντασίας ή των ταινιών δράσης (δύο ειδών που δανείζουν συνήθως τις κινηματογραφικές του δομές στο είδος).
Μέσα σ’ αυτό μπορούμε να διακρίνουμε δύο ομάδες ταινιών, οι οποίες ως έχουν βάση, ένα δίπολο εννοιών: η γη -ύδωρ ή ο αέρας -ύδωρ. Η πρώτη ομάδα ορίζεται από την αντικατάσταση -στο επίπεδο του κινηματογραφικού χώρου- της χέρσας γης από την υδάτινη επιφάνεια. Οι ταινίες αυτές εντάσσονται συνήθως μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των ταινιών δράσης -μερικοί τίτλοι ταινιών είναι ενδεικτικοί: Lifeboat(1944), Mutiny on Bounty(1935, 1962), Dead Calm (1989), Caine Mutiny (1954), Waterworld (1995). Αυτή αντιστροφή -της γης με το νερό- υπονοεί μια αλλαγή στις ιδιότητες του κινηματογραφικού χώρου: η σταθερότητα της γης αντικαθίσταται με τη ρευστότητα και την απουσία ισορροπίας του υγρού στοιχείου, μια αστάθεια δηλαδή που επηρεάζει τα κινηματογραφικά πρόσωπα, διαμορφώνει τις μεταξύ τους σχέσεις. Συχνά, υπάρχει σ’ αυτήν την ομάδα των ταινιών μια ενδιαφέρουσα αντίθεση: το αχανές του θαλασσινού τοπίου ενυπάρχει με το πεπερασμένο κλειστό χώρο του πλοίου, πάνω στο οποίο διαδραματίζεται η μυθοπλασία. Μια αντίθεση που υπογραμμίζει τις εντάσεις μιας δραματουργίας, με συχνά θεατρικές καταβολές: η απουσία οπτικών ερεθισμάτων και εντυπώσεων από τον περιβάλλοντα θαλάσσιο χώρο επιτείνει τις εσωτερικές εντάσεις της δραματικής πλοκής (Knife In Water, 1962). Άλλες φορές τα οπτικά ερεθίσματα είναι πολλά και έντονα: είναι οι επεμβάσεις του θαλασσινού τοπίου στη δραματική πλοκή (καταιγίδες ή θαλάσσια κήτη) που κάνουν τον χώρο-θάλασσα να συμμετέχει ενεργά στην αφήγηση ως ένας κινηματογραφικός χαρακτήρας (Moby Dick, 1956) .
Στη δεύτερη ομάδα των ταινιών, ο υπερκείμενος αέρας αντικαθίσταται από το νερό: είναι ο υποβρύχιος κόσμος, ο χώρος κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, που αποτελεί το σκηνικό και το χώρο δράσης. Μερικοί τίτλοι πρόσφατων ταινιών περιγράφουν την σχετική ομάδα: Big Blue (1988), Little Mermaid (1989). Οι ταινίες αυτές -καθώς διαδραματίζονται σ’ ένα τόπο με τον οποίο θεατής δεν αισθάνεται οικειότητα- αρνούνται τον οποιοδήποτε ρεαλισμό του χώρου ενυπάρχει συνήθως στη μυθοπλασία και δημιουργούν ένα δικό τους σύμπαν, συχνά μυστηριακό και σπάνια φουτουριστικό: μετατρέπουν δηλαδή το ανοίκειο (για τον θεατή) του χώρου σε θαυμαστό. Περίκλειστοι από το νερό, όντας εσώκλειστοι της θάλασσας, οι ήρωες, ζουν σε ένα κόσμο μαγικό, μη-ρεαλιστικό, βιώνουν μια εναλλακτική καθημερινότητα. Η έλλειψη ατμόσφαιρας, ο περιορισμένος αέρας δημιουργεί, ορισμένες φορές, ασφυκτικές συνθήκες, ένα αίσθημα κλειστοφοβίας, που μεταδίδεται στον θεατή (Crimson Tide, 1995): Καθώς ο υπερκείμενος χώρος για τα πρόσωπα της ταινίας δεν είναι άυλος, αλλά αντίθετα διαθέτει μια ρευστή υλικότητα, τα πρόσωπα μοιάζουν να φέρουν ένα δυσβάστακτο φορτίο. Οι επιρροές αυτών των ταινιών από το είδος της επιστημονικής φαντασίας είναι και προφανείς και εύλογες: Αποτελεί το εσωτερικό της θάλασσας από μόνο του, ένα Καινούριο Θαυμαστό Κόσμο, ένα σύμπαν με δικούς του νόμους και κανόνες. Είναι τελικά σε πολλές περιπτώσεις το υποβρύχιο τοπίο, ένας χώρος της δραματικής πλοκής, όπου τα πράγματα και τα πρόσωπα, διατηρούν μεν την μορφή τους, αλλά χάνουν τις ιδιότητες τους, αλλοιώνεται δηλαδή όχι η μορφή και το σχήμα τους αλλά τα εσωτερικά χαρακτηριστικά τους (Abyss, 1989).
Δημήτρης Μπάμπας
