Έχοντας προσφέρει την πρώτη σημαντική στιγμή στην ιστορία του κινηματογράφου -την ταινία Θωρηκτό Ποτέμκιν-, το πολιτικό σινεμά, υπηρετήθηκε, χωρίς αμφιβολία, από μεγάλους δημιουργούς: μια πρόχειρη και τυχαία επιλογή ονομάτων όπως Σεργκέϊ Αϊζενστάιν Sergei Eisenstein, (Οκτώβρης), Ζαν-Λυκ Γκοντάρ/ Jean-Luc Godard (Κινέζα), Θόδωρος Αγγελόπουλος (Θίασος), Αντρέι Βάιντα/ Andrzej Wajda (Ο άνθρωπος από μάρμαρο), Κεν Λόουτς/ Ken Loach (Βροχή από πέτρες) η ακόμα και τη Λένι Ρίφενσταλ/ Leni Riefenstahl (Ο θρίαμβος της θέλησης), υπενθυμίζει τη θέση του πολιτικού σινεμά στην ιστορία του κινηματογράφου.
Προσπαθώντας να ορίσουμε το χώρο των πολιτικών ταινιών -και έχοντας πάντα υπ’ όψιν ότι όπως κάθε μορφή τέχνης, έτσι και το σινεμά εμπεριέχει πολιτικές σημασίες- θα λέγαμε ότι είναι ταινίες, οι οποίες αναδεικνύουν από το μύθο τις πολιτικές του διαστάσεις, εκφράζουν μ’ ένα τρόπο άμεσο και καθαρό πολιτικές ιδέες, οι εικόνες τους εκθέτουν πολιτικούς προβληματισμούς, αναλύουν την πραγματικότητα με πολιτικούς όρους (Το αλάτι της γης/ Salt of the Earth, Herbert J. Biberman) . Διακρινόμενο από μορφική ελευθεριότητα και αισθητική τολμηρότητα - καθώς προσπαθεί να εκφράσει ιδέες και όχι καταστάσεις-, το πολιτικό σινεμά κατείχε πάντα τη θέση ενός αντίβαρου στις ταινίες φυγής και στο χολιγουντιανό όνειρο -ακόμα και όταν για λόγους αποτελεσματικότητας χρησιμοποιούσε τις δομές του (Ολιβερ Στόουν/ Oliver Stone,) ή την αισθητική του μελοδράματος (Κώστας Γαβράς Ζ, Κατάσταση Πολιορκίας). Συνδέοντας το κοινωνικό με το πολιτικό, και το ιστορικό παρελθόν με το παρόν, το πολιτικό σινεμά έχει προσεγγισθεί συχνά με πολιτικούς όρους, παρά με όρους αισθητικής. Κάτι που οδήγησε τόσο σε παρεξηγήσεις, όσο και σε υπερβολικές εκτιμήσεις.
Συνδεδεμένο κυρίως με τις ιδέες της αριστεράς, γνώρισε μια πορεία παράλληλη με αυτή των αριστερών ιδεών: από την ακμή και τη λάμψη της μπολσεβίκικης επανάστασης (3 Τραγούδια για τον Λένιν) στα χρόνια του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, από τα ψυχρά χρόνια του σταλινισμού στο Μάη του 68 (Ομάδα Τζίκα Βερτώφ/ Dziga Vertov). Αυτή η στενή σχέση αριστεράς και πολιτικού σινεμά υπήρξε περιοριστική για την ανάπτυξή του ως αυτόνομου κινηματογραφικού είδους: υποβάθμισε το ρόλο του ως όργανο αποκάλυψης μιας πολιτικής αλήθειας, ανέδειξε συχνά τα πιο εξουσιαστικά στοιχεία, το έθεσε στην υπηρεσία πολιτικών σκοπιμοτήτων: Καθώς ως είδος έχει σκοπό να εκφράσει περισσότερο πολιτικές θέσεις, να διαδώσει πολιτικές ιδέες, διολίσθησε συχνά, και μάλλον με πρόθεση, στην προπαγάνδα και τον ακτιβισμό, συνδέθηκε με το επίκαιρο και το εφήμερο πολιτικών θεωριών. Στη στενή σχέση αριστεράς και πολιτικού σινεμά θα πρέπει να αναζητηθούν και τα αίτια της κρίσης του (ή της απουσίας του) στα χρόνια της δεκαετίας του 80: απώλεσε το κύρος των ιδεών που το υποστήριζαν, οδηγήθηκε σύντομα στο φορμαλισμό και τον αισθητικό συντηρητισμό, την αμηχανία και τη σιωπή.
Μια σιωπή όμως δημιουργική, καθώς οδήγησε τους σκηνοθέτες που το υπηρέτησαν στην ενδοσκόπηση και το στοχασμό (Θόδωρος Αγγελόπουλος). Για την κρίση στην οποία βρέθηκε μπορούμε να διακρίνουμε μια οδό διαφυγής: Χρησιμοποιώντας το πολιτικό σινεμά, ως πρώτη ύλη την ζέουσα πραγματικότητα ή το ιστορικό παρελθόν, διαθέτει μια ικανή βάση για να οικοδομήσει τις μυθοπλασίες του, ένα πλαίσιο δραματουργικών συγκρούσεων φορτισμένων ήδη με σημασίες. Η προσέγγιση λοιπόν στο πρωτογενές υλικό της μυθοπλασίας θα πρέπει να γίνεται χωρίς τις σχηματοποιήσεις του παρελθόντος, χωρίς τα όρια και τους φραγμούς που το “αριστερό” παρελθόν επέβαλε. Διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος ο μύθος να αποστεωθεί, τα πρόσωπα να χάσουν την υπόσταση τους, οι ιδέες να μετατραπούν σε συνθήματα. Αυτή η διαδικασία θα πρέπει να καταλήγει στη ψηλάφηση των ανοικτών κοινωνικών πληγών, την επανεκτίμηση του ιστορικού παρελθόντος. Θα πρέπει να αποκαλύπτει την αλήθεια των πραγμάτων, να εκφράζει τη διάχυτη (ή τη κρυφή) κοινωνική οργή, να ανοίγει ένα διάλογο με την πραγματικότητα, να αφήνει χώρο για να σχηματίσει ο θεατής τις προσωπικές του απόψεις, περισσότερο δηλαδή να εκθέτει πολιτικές ιδέες, παρά να τις επιβάλει. Θα πρέπει τέλος να αρνείται την εξουσία των εικόνων του, να την αμφισβητεί, να την ανατρέπει ...
Δημήτρης Μπάμπας
