Συνοδοιπόρος του κινηματογράφου –αφού γεννήθηκαν την ίδια εποχή-, η ψυχανάλυση συχνά περιβάλλεται από ένα κλίμα αμφισβητήσεων και σκεπτικισμού για την αποτελεσματικότητα της. Με ιδρυτή τον Αυστριακό γιατρό Σίγκμουντ Φρόυντ/ Sigmund Freud  και αφετηρία τα κλασσικά βιβλία του “Ερμηνεία των Ονείρων” και “Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής”- διατήρησε πάντα στενές σχέσεις με τις κινηματογραφικές εικόνες: Είναι η επιρροή που άσκησαν οι απόψεις του Φρόυντ (ή του Λακάν/ Jacques Lacan) στην κινηματογραφική κριτική (κυρίως τη δεκαετία του 70), η παρουσία της ως κεντρικό θέμα σε ταινίες (A Dangerous Method του David Cronenberg, Freud του Τζων Χιούστον/ John Huston, Beyond Therapy του Ρόμπερτ Αλτμαν/ Robert Altman), η παρουσία στοιχείων της ψυχαναλυτικής θεωρίας στο έργο μεγάλων δημιουργών του σινεμά (Λουίς Μπουνιουέλ/ Luis Buñuel, Άλφρεντ Χίτσκοκ/ Alfred Hitchcock), και τέλος η ανίχνευση νύξεων σε τυπικές μυθοπλασίες κινηματογραφικών ειδών, όπως είναι το φιλμ νουάρ, η κωμωδία (1) ή το θρίλερ.
Αποτελώντας η ψυχανάλυση, ένα σύστημα ιδεών και μεθόδων σχετικά με τις  ψυχικές διαταραχές του ατόμου, οργανώνεται γύρω από τρεις κυρίως πόλους: Την άποψη ότι η παιδική ηλικία και η σεξουαλικότητα της αποτελούν γενεσιουργό πυρήνα διαταραχών στην προσωπικότητα των ενηλίκων (το “Οιδιπόδειο σύμπλεγμα”), την κομβική σημασία του ονείρου και του ελεύθερου συνειρμού για τη θεραπεία του “αρρώστου” και τέλος τη στενή προσωπική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον “άρρωστο” και τον γιατρό-ψυχαναλυτή.
Η πλέον προφανής χρήση που έχουν αυτές οι θεωρίες είναι στη σχεδίαση των κινηματογραφικών χαρακτήρων, δηλαδή στον καθορισμό της συμπεριφοράς και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους: το οιδιπόδειο σύμπλεγμα (Psycho) ή απώθηση τραυματικών εμπειριών (Marnie, Peeping Tom, Repulsion, Spellbound) αποτελούν δύο πολύ συχνά μοτίβα, που αξιοποιούνται κυρίως σε ταινίες θρίλερ. Καθορίζοντας το ψυχολογικό προφίλ των κεντρικών χαρακτήρων, εμπλουτίζουν τη μυθοπλασία μ’ ένα υλικό που κινητοποιεί την αφήγηση και εντείνει τις δραματουργικές συγκρούσεις. Ορισμένες φορές μια τέτοια χρήση κρύβει παγίδες: Η απουσία ενός κατάλληλου μυθοπλαστικού πλαισίου, ενός ισχυρού συνεκτικού αφηγηματικού ιστού, ενός ισχυρού δραματουργικού πυρήνα, κάνει τους χαρακτήρες έρμαια των σχηματοποιήσεων της ψυχαναλυτικής θεωρίας, μετατρέπονται δηλαδή σε καρικατούρες, σχήματα περισσότερο παρά αληθινά πρόσωπα. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ μια σειρά ταινιών, οι οποίες εγγράφουν απόηχους της ψυχανάλυσης -περισσότερο με υπαινιγμούς παρά με σαφήνεια-) πάνω στους κεντρικούς χαρακτήρες: είναι μυθοπλασίες για τις απρόοπτες πλευρές της σεξουαλικότητας -είναι οι ταινίες των Ντέιβηντ Λύντς/ David Lynch (Blue Velvet) και Ατομ Εγκογιάν/ Atom Egoyan (Exotica, Next Of Kin).
Πέρα από τη ψυχολογία των χαρακτήρων, ένα στοιχείο που συναντάμε αρκετά συχνά είναι η παρουσία του ψυχαναλυτή και η σχέση του με τον “άρρωστο” σε μια ομάδα ταινιών (Final Analysis, Silent Of The Lambs, Dressed To Kill, Prince Of Tides, House Of Game, Couch Trip). Πρόσωπο που καλείται να ανακαλύψει το κρυφό νόημα των πραγμάτων (η ομοιότητα εδώ με τον χαρακτήρα του ντετέκτιβ είναι προφανής), να αποκαλύψει το χαμένο πρόσωπο των χαρακτήρων, ο ψυχαναλυτής πολύ συχνά γίνεται έρμαιο των παθών, που προσπαθεί να δυναστεύσει, κυριεύεται από αυτά, υποκύπτει στο μυστικό νόημα των πραγμάτων, παρασύρεται στα ερέβη της ανθρώπινης ψυχής. Καθώς αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο της ταινίας οι δυνατότητες που παρουσιάζει ως χαρακτήρας είναι πολλές: Η αλλαγή ρόλων, τα δυσδιάκριτα όρια ανάμεσα στο φυσιολογικό και το μη φυσιολογικό, υπονομεύουν την ισόρροπη παρουσία του προσώπου στο μύθο, το ωθούν στα όρια, επιτείνουν τις εσωτερικές του αντιθέσεις.
Όμως σημαντικότερη θεωρούμε την επιρροή που άσκησε η ψυχανάλυση πάνω στην ίδια την τέχνη: αναφερόμαστε στο σουρεαλισμό, καλλιτεχνικό κίνημα που αποθέωσε τη σημασία του ελεύθερου συνειρμού και του ονείρου. Αντίστοιχες επιρροές μπορούν να αναζητηθούν και στην κινηματογραφική φόρμα: Η απουσία μιας ορθολογικά οργανωμένης αφήγησης, η άρνηση των συμβάσεων της δραματικής πλοκής, η παρουσία φροϋδικών συμβόλων και η ασύνδετη ροή εικόνων κάνουν ορισμένες ταινίες να βγαίνουν κατευθείαν από το ψυχαναλυτικό κρεβάτι: Είναι η παρουσία μίας ελεύθερης φόρμας πολύ κοντά στο όνειρο, μίας ροής εικόνων χωρίς εμφανή αφηγηματικό σκελετό, που χαρακτηρίζει ταινίες όπως: Ανδαλουσιανός Σκύλος/ Un Chien Andalou, Καθρέφτης/ Zerkalo , Eraserhead, Εξολοθρευτής Άγγελος/ El ángel exterminador, Mulholland Drive, Inland Empire. Ο αντιπροσωπευτικός σκηνοθέτης αυτής της τάσης είναι ο Λουίς Μπουνιουέλ, του οποίου οι περισσότερες ταινίες βρίθουν φροϋδικών συμβόλων και μπορούν να τους αναγνώσουμε με όρους ψυχανάλυσης. Ελεύθερος συνειρμός εικόνων και συνειρμική λειτουργία της μνήμης, αυθαιρεσία του ονείρου και ασυνείδητο: οι ταινίες αυτές λειτουργούν -μέσα από την αυτογνωσία απελευθερωτικά- για τους δημιουργούς τους, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτουν μια άλλη εκδοχή για το σινεμά. Όταν οι απωθημένες αναμνήσεις, οι απόκρυφες σκέψεις, οι ξεχασμένες εικόνες εγκαταλείπουν το χώρο του ασυνείδητου και γίνονται εικόνες, τότε η κινηματογραφική εμπειρία, για τον θεατή, βρίσκεται πολύ κοντά στο όνειρο, το κόσμο του ασυνείδητου -μια όμως εμπειρία συν-παθητική, αφού ο θεατής εισβάλλει στην ψυχή του Άλλου, βιώνει τα μυστήρια της ψυχής του: Γίνεται δηλαδή από την θέση στην οποία βρίσκεται ένας ψυχαναλυτής του δημιουργού των εικόνων.

Δημήτρης Μπάμπας

(1)  Στην κωμωδία μπορούμε αναφέρουμε το ειρωνικό και ορισμένες φορές αυτοσαρκαστικό βλέμμα του Γουντυ Αλλεν/ Woody Allen σε αρκετές από τις ταινίες του.