Βλέποντας στο 16ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης την ταινία από το Βέλγιο «Όταν θα γίνω δικτάτορας» της Γιαέλ Αντρέ, που το πρωτογενές της υλικό απαρτίζεται από εκατοντάδες ερασιτεχνικές λήψεις σε φιλμ super 8, σκεφτόμουν ότι αυτή η πρωτότυπη κινηματογραφική σύνθεση αρχειακού υλικού και η δημιουργική του επεξεργασία («σμιλεύοντας το χρόνο» που έλεγε ο Ταρκόφσκι) σε θεματικές ενότητες που συνιστούν αυτοτελή χρονικά, αποτελεί μια τεκμηρίωση ότι η μηχανή του χρόνου έχει ανακαλυφθεί.
Ο άνθρωπος φαίνεται πως δημιούργησε τη μηχανή που υπερβαίνει του χρόνου το ανεπίστρεπτο και που μπορεί να τον μεταφέρει πίσω-μπρος στο χρόνο, τη μαγική μηχανή που ήταν το όνειρό του  (χρόνια την ονειρεύοταν και την ζούσε μόνο στα όνειρά του) κι αυτή είναι... η κινηματογραφική μηχανή! Η μηχανή που συλλαμβάνει και καταγράφει τον χρόνο. Που όχι απλώς τον παγώνει σε μια στιγμή /όψη του, σε μια εικόνα, σαν να τον ταριχεύει, όπως η φωτογραφία που δηλώνει την παρουσία μιας απουσίας, αλλά μπορεί  να επαναφέρει, σε κάθε προβολή /αναπαραγωγή αυτού που έχει καταγράψει, μια μορφή εν ζωή, να την παροντοποιεί και να σε επιστρέφει σε αυτήν, σαν να την ανασταίνει. (Αν έχεις δει το συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ «Αναζητώντας τον Sugar Man», καταλαβαίνεις.)

Στη 12λεπτη ταινία του Βασίλη Λουλέ «Θηλειά» βλέπουμε το καλοκαίρι του 2013 τον Λευτέρη Ρίζο, 92 χρονών, μόνιμο κάτοικο του χωριού Μονοδένδρι Ιωαννίνων, να μας αφηγείται όσα θυμάται από τα γυρίσματα της ταινίας «Αναπαράσταση» του Θόδωρου Αγγελόπουλου το 1969, στην οποία συμμετείχε σαν βοηθητικός ηθοποιός. Το ντοκιμαντέρ επικεντρώνεται σε μια αντιπαράθεση της σκηνής της αναπάραστασης του εγκλήματος στην ταινία του Αγγελόπουλου και της τωρινής  “αναπαράστασης” στο πώς γυρίστηκε τότε αυτή η σκηνή. Στην αντιπαράθεση αυτών των δύο διαφορετικών κατεγραμμένων χρόνων -στον ίδιο χώρο και με το ίδιο πρόσωπο-, αυτό που τεκμηριώνεται κινηματογραφικά είναι το “πέρασμα του χρόνου” από το τότε στο τώρα αλλά και από τώρα πίσω στο τότε. Και στην προβολή της σκηνής της «Αναπάραστασης» στον 92 χρονο Λευτέρη Ρίζο για να ενεργοποιηθεί η μνήμη του, βλέπουμε τον ίδιο να παρακολουθεί  συνεπαρμένος τον εαυτό του, όπως ήταν στα 48 του, τον εαυτό του που δεν υπάρχει πια να επιστρέφει 44 χρόνια μετά!  

Η πρώτη ταινία που είδα σε αυτό το φεστιβάλ ήταν «Η καλή μας Φρίντα» στην οποία η Φρίντα Κέλι, που υπήρξε από την εφηβεία της και για 10 χρόνια, από το 1961 μέχρι το 1971, η γραμματέας του φαν κλαμπ των Μπιτλς, αφηγείται 50 χρόνια μετά την ιστορία της. Καθώς εμείς βλέπουμε πολλές εικόνες να ζωντανεύουν εκείνη την εποχή, ακόμα και στατικές (η κίνηση της κάμερας πάνω σε μια φωτογραφία και το μοντάζ ακόμα και στατικών εικόνων επαναφέρει εν ζωή το χρόνο) τόσο δικές της όσο και των συνομήλικων περίπου με την ίδια Σκαθαριών αλλά και του κοινού τους, όπως και άλλων προσώπων του στενού τους κύκλου, και πώς ο χρόνος αφήνει τα ίχνη του στα πρόσωπά τους, άλλοτε αχνά και άλλοτε αδρά, από εκείνη την εποχή μέχρι σήμερα. Σκέφτηκα: αν βλέπαμε μόνο αυτή την σημερινή Φρίντα των 69 ετών, να μιλάει, χωρίς όλα αυτά τα πίσω-μπρος στο χρόνο, χωρίς τις επιστροφές στο κορίτσι που ήταν κάποτε, ανάμεσα σε αυτό που ίδιοι οι Μπιτλς ήταν κάποτε (παιδιά!) ή αν τα διαβάζαμε σε ένα βιβλίο εμπλουτισμένο με φωτογραφίες, έστω και ακούγοντας τραγούδια, δεν θα ήταν το ίδιο μαγικό! Βλέποντας μάλιστα στους τίτλους του τέλους έναν -μπογιατισμένο άκομψα, προσφανώς για φαίνεται νεώτερος- άγνωστο κύριο να ευχαριστεί την Φρίντα για την αφοσίωση της και από κάτω να γράφει πώς είναι... ο Ρίνγκο Σταρ (αγνώριστο στα 73 του σε σχέση με ό,τι είχαμε δει), αναστέναξα. Αναβόσβησε μέσα μου η φράση: Τα νιάτα!

Στην ταινία «Ελένα» της Πέτρα Κόστα πρωταγωνιστεί η Ελένα, μια νεαρή Βραζιλιάνα, που ταξιδεύει στη Νέα Υόρκη με το ίδιο όνειρο που είχε και η μητέρα της: να γίνει ηθοποιός. Παρακολουθούμε μια αναδρομή στη ζωή της μέσα από οικογενειακά βίντεο, κάποια ηχογραφημένα μηνύματα, φωτογραφίες, την ανάγνωση ενός ημερολογίου που πηγαινοφέρνουν το χρόνο πίσω-μπρος. Με τη φωνή της αδερφής της να της απευθύνεται και να μας αφηγείται, καθώς εμείς βλέπουμε τη μητέρα τους νέα πριν ακόμα γεννηθούν, εικόνες από την Ελένα μικρή και μετά βίντεο με την Ελένα να παίζει με τη μικρή της αδερφή, Πέτρα (η σκηνοθέτις του ντοκιμαντέρ!) από τότε που ήταν μωρό και μετά να την παίζει και να την εκπαιδεύει καλλιτεχνικά μέχρι τα επτά της χρόνια... Για να ανακαλύψουμε σταδιακά πώς αυτό που παρακολουθούμε δεν είναι παρά μια δημιουργική αναβίωση του “χαμένου χρόνου”, ένα είδος μαγικής ανάστασης -μέσα από τη μηχανή του χρόνου- της Ελένας η οποία αυτοκτόνησε περίπου δύο δεκαετίες πριν γυριστεί η σημερινή αναζήτησή της στη Νέα Υόρκη από την αδερφή της Πέτρα, που με αυτήν την ταινία την “επανέφερε” στη ζωή! Και την έκανε εντέλει ηρωίδα ενός έργου τέχνης /μνήμης, με συμπρωταγωνίστρια και την ίδια (άλλοτε στον πρώτο και άλλοτε στο δεύτερο ρόλο, εντός ή εκτός κάδρου), ανασυνθέτοντας στο τελικό μοντάζ με καλλιτεχνικό τρόπο ένα αυθεντικό υλικό  -για να μπορέσει να την αφήσει να φύγει.

Όταν ο γιος μου ο Άγγελος ήταν περίπου τριών χρονών (τώρα είναι 19) έτυχε να παίξει σε ένα βίντεο κλιπ για το τραγούδι «Καράβια βγήκαν στη στεριά» (http://www.mygreek.fm/el/video-clip/14765/Karavia-sti-steria) με τον Γιώργο Νταλάρα. Δύο χρόνια μετά γεννήθηκε η αδερφή του η Σαββίνα (έχουν 5 χρόνια διαφορά) την οποία άρχισε να ζηλεύει κάποιες φορές για την αγάπη και τη φροντίδα που της δείχναμε και σαν μικρότερη. Πέντε χρόνια αργότερα, όταν ο Άγγελος ήταν δέκα χρονών και η Σαββίνα δύο χρόνια μεγαλύτερη από την ηλικία που είχε ο Άγγελος στο βίντεο κλιπ (που είχαμε δει και ξαναδεί), καθίσαμε να δούμε οικογενειακώς  για πρώτη φορά τις υπόλοιπες λήψεις από τα γυρίσματα, που μας είχε δώσει σαν δώρο το συνεργείο, το οποίο διαρκούσε 20 λεπτά -γεμάτα από τον τρίχρονο Άγγελο. Η μαμά του και εγώ συγκινηθήκαμε και αρχίσαμε να ρουθουνίζουμε και να μουρμουρίζουμε «το πουλί μου» σαν να είχαμε επιστρέψει πίσω στο χρόνο. Και ήταν τώρα (τότε) η σειρά της Σαββίνας να ζηλέψει τον... “μικρότερο” αδερφό της! Που ήταν ανάμεσά μας παρών! Όπως ήταν όταν αυτή ακόμα δεν είχε γεννηθεί. Η μαγική μηχανή του χρόνου είχε κάνει το θαύμα της!

Σωτήρης Ζήκος
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

*Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε σε μια μικρότερη, λιγότερο “τεκμηριωμένη” εκδοχή, σαν ανταπόκριση από το 16ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκη, στο protagon.gr
http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.cinema&id=32619