«Η τέχνη της παρατήρησης απαιτεί οξυδέρκεια, αφοσίωση, ευαισθησία, διεισδυτικότητα. Απαιτεί πριν απ’ όλες τις αλήθειες, την αλήθεια του ίδιου του δημιουργού. Αποτελεί συχνά ένα ταξίδι αυτογνωσίας και κάθαρσης». Ο Δημήτρης Εϊπίδης στο εισαγωγικό κείμενο του καταλόγου ορίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στη 12η διοργάνωση του. Αντανάκλαση όλων αυτών ήταν τα κεντρικά αφιερώματα. Το πρώτο στον Ολλανδό Joris Ivens αποκαλύπτει, όχι μόνο ένα ανήσυχο πνεύμα των καιρών του, αλλά και μια ισχυρή κοινωνική και πολιτική συνείδηση. Διατρέχοντας εποχές ταραγμένες ο δημιουργός αναμετράται με τις ηθικές του ευθύνες, ορίζει τη δημιουργία ως μια στάση πολιτική: όχι μόνο η από απόσταση παρατήρηση, αλλά η συνάφεια με τον Άλλον, η περιπλάνηση, η συμμετοχή ως ένα προαπαιτούμενο της δημιουργίας. Στο έτερο αφιέρωμα έκπληκτοι συναντάμε την κρυφή ενδοχώρα ενός εμβληματικού σκηνοθέτη για το ευρωπαϊκό σινεμά στις δεκαετίες 80 –90. Τα ντοκιμαντέρ του Krzysztof Kieslowski δεν είναι μόνο τεκμήρια της ζωής υπό τον υπαρκτό «σοσιαλισμό», αλλά υπερβαίνουν το χρόνο και τον τόπο. Σημείο εστίασης της οπτικής του Kieslowski είναι ο άνθρωπος μέσα στη ροή της «ασθματικής καθημερινότητας»: πρόσωπα αμήχανα και αβέβαια απέναντι στον εαυτό τους και την κατάσταση του κόσμου, «που δεν μπορούν να βρουν το δρόμο τους στο κόσμο, δεν ξέρουν πώς να ζήσουν, τι είναι καλό και κακό και το αναζητούν απελπισμένα». Απέναντι σ’ αυτά τα πρόσωπα ο σκηνοθέτης επιλέγει πάντα μια στάση ηθική: απόλυτος σεβασμός αυτού που κινηματογραφείται, απόλυτος σεβασμός στην πραγματικότητα του.
Η συγκρότηση του υπόλοιπου προγράμματος ακολούθησε τη συνήθη τυπολογία του φεστιβάλ, δηλαδή υπάκουε στην κυρίαρχη οπτική του για ντοκιμαντέρ «που αφουγκράζονται οικουμενικές αλήθειες». Τα επιμέρους τμήματα του προγράμματος ήταν: Οι Όψεις του κόσμου με ντοκιμαντέρ προσανατολισμένα κυρίως στον άνθρωπο αντιμέτωπο με μια πραγματικότητα που διαρκώς μεταβάλλεται, πολύπλοκη όσο και χαοτική. Εμβληματική ταινία αυτού του τμήματος Last Train Home (Fan Lixin) για τις ανεξέλεγκτες αναταραχές που προκαλεί η μετανάστευση στο εσωτερικό μιας οικογένειας στην κινέζικη επαρχία. Το τμήμα Μικρές Αφηγήσεις διακρινόταν για τους προσωπικούς τόνους στην αφήγηση: σεξουαλικές ταυτότητες, τα τραύματα της καρδιάς και οι δαίμονες της ψυχής, οι πολλαπλές εκδοχές της μητρότητας, οι προσωπικές αναζητήσεις. Στην ενότητα Καταγραφή της Μνήμης το βάρος του ιστορικού παρελθόντος αφήνει το στίγμα του στις εικόνες: οι σφαγές τον ερυθρών Χμερ, η δικτατορία στην Αργεντινή, η Κυπριακή τραγωδία, τα ανεξίτηλα σημεία της ιστορίας στο σώμα μιας πόλης (όπως συμβαίνει με το Βερολίνο στην ταινία The Invisible Frame και Cycling the Frame της Cynthia Beatt).
Το τμήμα Πορτρέτα: Ανθρώπινες Διαδρομές δεν εστίασε μόνο στα πρόσωπα της καλλιτεχνικής δημιουργίας (Glenn Gould, Γκρέγκορι Μαρκόπουλος ή Νίκος Κούνδουρος) αλλά και σ’ ένα ισοβίτη φυλακισμένο (17 August, Alexander Gutman) και στους εσώτερους διάλογους της ψυχής του. Επιπλέον παρουσίασε και πορτρέτα ανορθόδοξα, με τόνους ανάλαφρους και παιγνιώδεις (και γι’ αυτό ευπρόσδεκτους) όπως ήταν το ντοκιμαντέρ με τον εύγλωττο τίτλο Zorro ο γάτος (Σελάνα Βροντή). Προσανατολισμένο στις απειλές που δέχεται το φυσικό περιβάλλον το τμήμα Ο Πλανήτης σε κίνδυνο διακρινόταν για το μαχητικό τόνο και ένα πνεύμα ακτιβισμού ενώ στην ενότητα Κοινωνία και Περιβάλλοντος στο κέντρο βρισκόταν η σχέση του άνθρωπου με τον τόπο. Στο τμήμα Ανθρώπινα δικαιώματα οι καταγγελτικοί τόνοι κυριαρχούσαν συχνά για λάθος λόγους (όπως συνέβη με τα China's Public Enemy No. 1, When the Dragon Swallowed the Sun). Ωστόσο σ’ αυτό το τμήμα θα βρούμε και μια από τις πιο σημαντικές πολιτικές ταινίες της χρονιάς: στο Petition (Zhao Liang) υπάρχει ο διαρκής, άνισος και πολλές φορές μάταιος αγώνας του πολίτη απέναντι στην εξουσία.
Παρεμφερές ως προς το θεματικό πυρήνα ήταν και το αφιέρωμα στα σχετικά με τη Βόρεια Κορέα ντοκιμαντέρ: εδώ από την ασφαλή θέση ενός εξωτερικού παρατηρητή παρουσιάζεται συχνά με όρους εξωτικούς μια σύγχρονη δυστοπία, σίγουρα όχι η μόνη στο σημερινό κόσμο. Περιπλανήσεις σε μια «έρημη» ήπειρο βρίσκουμε και στο τμήμα Ιστορίες από την Αφρική (άξιο παρατήρησης εδώ όλα τα ντοκιμαντέρ πλην ενός, είναι σκηνοθετημένα από δυτικούς). Το φετινό αφιέρωμα σε εθνική κινηματογραφία ήταν στη Πολωνία με μια ιδιαίτερη έμφαση στον Andrzej Fidyk.
Το πρόγραμμα συμπληρωνόταν από τα τμήματα: Ελληνικό Πανόραμα με ιδιαίτερη έμφαση στις Ιστορίες του Αιγαίου και φόρο τιμής στον πρόωρα χαμένο Γιώργος Κολόζης, Δραματοποιημένο Ντοκιμαντέρ με ταινίες που μετεωρίζονται ανάμεσα στη μυθοπλασία και το ντοκιμαντέρ, και την ενότητα την αφιερωμένη στη Μουσική - άξιο αναφοράς εδώ είναι το υπό τον τίτλο Ταξιδιάρα Ψυχή (Αγγελική Αριστομενοπούλου) μια χαρτογράφηση των περιπλανήσεων του Γιάννη Αγγελάκα, ενός τόσο σημαντικού μουσικού).
Δημήτρης Μπάμπας
