Επίσκεψη γνωριμίας, αλλά και ένας ιδιότυπος απολογισμός στα πεπραγμένα μίας δεκαετίας, το αφιέρωμα στο ρώσικο κινηματογράφο που διοργανώθηκε στα πλαίσια του 41ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, έδωσε την ευκαιρία μιας περιπλάνησης σε μια terra incognita. Κάποτε δημοφιλής -και συχνά για λόγους άσχετους με την καλλιτεχνική αξία των ταινιών-, ο ρώσικος κινηματογράφος σήμερα πλέον βρίσκει καταφύγιο μόνο στα Φεστιβάλ και τα ειδικά αφιερώματα (1). Οι οικονομικές δυσκολίες που καθορίζουν την παραγωγή των ταινιών, αλλά και η κατάρρευση των μηχανισμών που προωθούσαν τις ταινίες στο εξωτερικό, έχει δημιουργήσει ένα χρονικό κενό για τον φίλο του κινηματογράφου. Αυτά τα σκοτεινά χρόνια φώτισε το τμήμα Πτυχές του Νέου Ρώσικου Σινεμά- Μετά την Περεστρόικα (1989-1999). Ωστόσο αυτή η παρουσίαση των αγνώστων στο ευρύ κοινό νέων σκηνοθετών, συνιστούσε παράλληλα και μια καταγραφή της κατάστασης στο εσωτερικό της ρωσικής κοινωνίας, τα κρίσιμα τελευταία δέκα χρόνια. Ήταν η αλήστου μνήμης περεστρόικα που απετέλεσε τη θρυαλλίδα των εξελίξεων και ήταν οι ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές που άλλαξαν τις συντεταγμένες στον χάρτη, που επέτρεψαν την επανεκτίμηση του παρελθόντος.
Η αποκάλυψη του σκοτεινού παρελθόντος και η επανεκτίμησή του, υπήρξε ο χώρος που κινήθηκαν αρκετές ταινίες του αφιερώματος. Κρουσταλιόβ το Αμάξι μου! (Khrustakyov Mashinu!) του Alexei Guerman, Το Κονσέρτο του Ποντικού (Kontsert Dlya Krysy) του Oleg Kovalov, Ο Στρατώνας (Barak) του Valeri Ogorodnikov: αυτές οι ταινίες αποκαλύπτουν μια άλλη εικόνα για τα χρόνια που ο "υπαρκτός σοσιαλισμός" άνθισε. Η άνοδος και η πτώση τα χρόνια της σταλινικής διακυβέρνησης (Κρουσταλιόβ το Αμάξι μου!), ο τρόμος όπως αντανακλάται και καταγράφεται στην ζωή και το έργο δημιουργικών προσώπων (Το Κονσέρτο του Ποντικού) (2), η ζωή καθημερινών ανθρώπων, καθώς κινούνται στον περιορισμένο χώρο του περιθωρίου (Ο Στρατώνας) ορίζουν το θεματικό πλαίσιο. Όντας η επαναπροσέγγιση των ανοικτών πληγών του παρελθόντος πάντα μια διαδικασία τραυματική και συχνά επίπονη, οι ταινίες αυτές επιλέγουν μια στάση τολμηρή, αρνούνται τη λήθη, θέτουν το δάκτυλο "επί τον τύπο των ήλων", φέρνουν τα φαντάσματα του παρελθόντος στο προσκήνιο.
Μια κατάσταση εσωτερικού τρόμου περιγράφει και η ταινία Ασθενικό Σύνδρομο (Asteniceskij Sindrom) της Kira Muratova. Εδώ το χάος μέσα στο οποίο κινείται ο κεντρικός χαρακτήρας είναι αντανάκλαση ενός προσωπικού και ενός κοινωνικού κενού, δηλαδή της απουσίας ενός συστήματος ηθικών αξιών στο κοινωνικό επίπεδο, αλλά και της υπαρξιακής αγωνίας του ήρωα. Ταινία προάγγελος των ραγδαίων αλλαγών που επακολούθησαν (είναι μια από τις τελευταίες ταινίες της περεστρόικα), το Ασθενικό Σύνδρομο σκιαγραφεί έναν ήρωα και μια κοινωνία σε κατάσταση "μαύρης μελαγχολίας". Η έξοδος απ' αυτήν την κατάσταση οδήγησε σε πολλές μικρές τραγωδίες: πόλεμος, απορύθμιση, ανέχεια, κοινωνικές εντάσεις, ρατσισμός.
Τσεκπόιντ (Blockpost) του Alexander Rogozhkin, Οκράινα (Okraina) του Petr Lutsik, Αγάπη (Lioubov) του Valeri Todorovski: συνθέτουν ένα σύνολο ταινιών οι οποίες επιχειρουν να καταγράψουν τις μικρές και μεγάλες τραγωδίες του παρόντος. Ο πόλεμος στην Τσετσενία, η επίθεση του άγριου καπιταλισμού, η διάλυση του κοινωνικού ιστού και η ανάδυση του ρατσισμού: αποτελούν τις αφορμές, αλλά όχι και τις αιτίες. Αυτές οι ταινίες μέσα από μια ερωτική ιστορία με φόντο τον πόλεμο (Τσεκπόιντ) ή την αστική ζωή (Αγάπη), ή μέσα από μια ιστορία εκδίκησης -με τα μέσα και τους τρόπους το παλιού σοβιετικού κινηματογράφου (3) (Οκράινα)- αφηγούνται μία απώλεια: την απώλεια της συλλογικότητας, την απώλεια της ενότητας, το κενό συναισθήματος, το ηθικό έλλειμμα μιας ολόκληρης κοινωνίας.
Αυτήν την χαμένη ενότητα αναζητούν (και αποζητούν) ταινίες όπως η Πανσέληνος (Den Polnolunya) του Karen Shakhnazarov, Ο Μικρός Αδελφός (Bratan) του Bakthiyar Khodojnazarov ή Σ' Εκείνη τη Χώρα (V Toj Stranie) της Lidia Bobrova. Εδώ δεν υπάρχουν, όπως προηγουμένως, οι δομές μιας τραγωδίας ή ενός δράματος -ο τόνος είναι ανάλαφρος χωρίς να λείπουν οι άγριες όψεις της ζωής του σήμερα. Περιπλάνηση στην πόλη και μικρά ασύνδετα μεταξύ τους, επεισόδια της αστικής ζωής (Πανσέληνος), η ζωή στην ύπαιθρο (Σ' Εκείνη τη Χώρα), περιήγηση στις εξωτικές επαρχίες της ασιατικής Ρωσίας (Ο Μικρός Αδελφός): παρ' όλες τις σκληρές όψεις της καθημερινότητας, ο θεατής μπορεί να διακρίνει ένα τόνο αισιοδοξίας. Είναι η αλληλεγγύη, είναι πίστη στα πρόσωπα, στην οικογένεια, στην κοινότητα που διαλύει τα σύννεφα, που επιτρέπει να εμφανισθεί η φωτεινή όψη των πραγμάτων. Η πρώτη ύλη αυτών των εικόνων είναι το συναίσθημα και είναι γι' αυτό τον λόγο που επιτρέπουν στην ελπίδα να ανθίσει.

Ένα υστερόγραφο: Δύο δημιουργοί
Υπήρξαν δύο ταινίες και δυο σκηνοθέτες που ενισχύουν αυτήν την εικόνα ελπίδας για τον χώρο του κινηματογράφου. Η πρώτη με τον εύγλωττο τίτλο Moloch του γνώριμού μας από το παρελθόν, Aleksandr Sokurov, είναι μια ανορθόδοξη περιπλάνηση στις υψηλές κορυφές της ναζιστικής ιεραρχίας. Βραβευμένη με το βραβείο σεναρίου στις Κάννες, η ταινία δημιουργεί το δικό της σύμπαν και αιτεί από τον θεατή να το αποδεχτεί. Έχοντας ορίσει το πλαίσιο -μια καταγραφή ενός 24ώρου της ζωής του Χίτλερ -, ο σκηνοθέτης δημιουργεί ένα μυθικό τόπο: εδώ η είσοδος στο θέρετρο όπου ο Χίτλερ αναπαύεται είναι είσοδος στο Κάστρο του Κακού -και ο πόλεμος δεν είναι παρά η επιβαλλόμενη θυσία στο βωμό μιας θεϊκής οντότητας, του  Μολώχ. Η ειρωνική και απομυθοποιητική οπτική του σκηνοθέτη, κυρίως στο δεύτερο μέρος της ταινίας, είναι μια ευκαιρία για ένα στοχασμό σχετικά με την ανθρώπινη πλευρά μίας  απάνθρωπης εξουσίας.   
Η δεύτερη ταινία με τον τίτλο Άνθρωποι και Τέρατα (Pro Outodov I Lioudiei) του Alexei Balabanov είναι μια μαύρη κωμωδία, όπου η ειρωνεία και το γκροτέσκο συγκλίνουν. Με φόντο τις αρχές του 20ου αιώνα και την εξάπλωση του κινηματογράφου, η αφήγηση περιστρέφεται γύρω από μια ομάδα που "παράγει" και διανέμει πορνογραφικές φωτογραφίες. Εδώ η σκηνοθεσία επικεντρώνεται κυρίως στην απεικόνιση των σκοτεινών παθών του ανθρώπου, την χαρτογράφηση της ανεξερεύνητης αυτής περιοχής όπου η επιθυμία κατοικεί, όπου ο πόνος συναντά την ερωτική ηδονή…

Δημήτρης Μπάμπας

Σημειώσεις

1  Στο παρελθόν είχαν φιλοξενηθεί αφιερώματα στο έργο των Gleb Panvilov, Nikita Mikhalkov, Inna Tchourikova, Aleksandr Sokurov και Sergei Bodrov.
2 Η ταινία συντίθεται από αποσπάσματα από την ζωή και το έργο του ο Daniil Kharms (ψευδώνυμο του Daniil Ivanovich Yuvachev). Ο συγγραφέας γεννήθηκε 1905 και από νωρίς ασχολήθηκε με την λογοτεχνία, συμμετέχοντας στους κύκλους της ρώσικης πρωτοπορίας, τα πρώτα χρόνια μετά την μπολσεβίκικη επανάσταση. Λογοτεχνία του παραλόγου (ποίηση και μικρά διηγήματα), αλλά και ιστορίες για παιδιά, συγκροτούν το έργο του. Ο Daniil Kharms "εξαφανίσθηκε" από το σταλινικό καθεστώς, το 1942. Το έργο του για χρόνια κυκλοφορούσε σε samizdat (παράνομες εκδόσεις) και σε μορφή χειρογράφων. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της λογοτεχνίας του παραλόγου.
3 Ο τίτλος -Okraina- είναι μια άμεση αναφορά στην ομότιτλη κλασική ταινία του σοβιετικού κινηματογράφου. Γυρισμένη το 1933 από τον Boris Barnet η ταινία αυτή επικεντρωνόταν στην εν εξελίξει τότε κολεκτιβοποίηση -τώρα εδώ περιγράφεται μια ιστορία απο-κολεκτιβοποίησης. Η ταινία αναπαράγει πιστά όλους του αισθητικούς κώδικες του κλασικού Σοβιετικού κινηματογράφου (μεταξύ άλλων χρησιμοποιείται η μουσική από την επίσης κλασική ταινία Chapaev).