Το αφιέρωμα με τον τίτλο “Αντανακλάσεις του χρόνου: Ποιητικά ντοκιμαντέρ από την Βαλτική” / Reflections of Time: Baltic Poetic Documentary, που οργανώνεται στα πλαίσια του Φεστιβάλ του Karlovy Vary (2018) αποτελεί ένα από τα πιο αποκαλυπτικά αφιερώματα: μας υπενθυμίζει τη σημασία ενός είδους -του ντοκιμαντέρ-, μιας εποχής -της δεκαετίας του 60-, ενός τόπου -τις επαρχίες της Βαλτικής της Σοβιετικής Ένωσης-, ενός ύφους -του ποιητικού .
Τη δεκαετία του 1960, οι ταινίες ντοκιμαντέρ από τις χώρες της Βαλτικής μεταμορφώθηκαν, τόσο στο αφηγηματικό και όσο και στο αισθητικό πεδίο. Τα έργα μιας νέας γενιάς κινηματογραφιστών έρχονται σε αντιπαράθεση με την προσέγγιση της προηγούμενης γενιάς σκηνοθετών ντοκιμαντέρ. Αυτοί οι σκηνοθέτες ήρθαν σε ρήξη με τη δογματική παράδοση των προπαγανδιστικών ντοκιμαντέρ της Σοβιετικής Ένωσης στη δεκαετία του 1960, δημιουργώντας ταινίες που ήταν τελείως διαφορετικές: ανθρώπινες, γεμάτες νοήματα και ποιητικές.
Αυτή η αναγέννηση των ντοκιμαντέρ της Βαλτικής αντικατόπτριζε τις παγκόσμιες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο γινόταν τα ντοκιμαντέρ. Οι ταινίες αυτής της εποχής χαρακτηρίστηκαν από μια ευαισθησία προς την ιστορία και τα επιλεγμένα θέματα. Βασιζόταν περισσότερο στην εικόνα και διερευνούσαν τις δυνατότητες του φορμά widescreen (ευρείας οθόνης), του μοντάζ, των ασυνήθιστων συνδυασμών ήχου και εικόνας, ενώ παράλληλα, εστίαζαν στη σχέση χρόνου και χώρου. Αυτοί οι σκηνοθέτες είχαν ως έμπνευση το έργο των δασκάλων του ντοκιμαντέρ, όπως ο Dziga Vertov, αλλά και τις τάσεις της εποχής, του cinéma-vérité ή του direct cinema /άμεσου κινηματογράφου.
Σημαντικά ντοκιμαντέρ, που προβάλλονται στα πλαίσια του Φεστιβάλ του Karlovy Vary, είναι από τους Λετονούς σκηνοθέτες Ivars Kraulītis -με την εμβληματική μικρού μήκους White Bells (1961)-, και τους Aivars Freimanis και Herz Frank -με την ταινία Ten Minutes Older (1978), το πορτραίτο ενός αγοριού που παρακολουθεί κουκλοθέατρο. Ένας από τους πρωτοπόρους αυτού του κινηματογραφικού είδους είναι ο Uldis Brauns: η μεγάλου μήκους ταινίας με τον τίτλο 235,000,000 (1967), παρουσιάζει τη ζωή των απλών ανθρώπων και σημαντικά γεγονότα της Σοβιετικής Ένωσης.
Από την Λιθουανία προέρχονται δύο βραβευμένα ντοκιμαντέρ του Robertas Verba, ιδρυτή του λιθουανικού ποιητικού ντοκιμαντέρ και διακεκριμένου ντοκιμαντερίστα. Οι ταινίες του με τους τίτλους The Old Man and the Land (1965) και The Dreams of the Centenarians (1969) αποθανατίζουν τους ηλικιωμένους κατοίκους της λιθουανικής υπαίθρου. Άλλες ταινίες από την Λιθουανία είναι το A Trip Through Misty Meadows (1973) του Henrikas Šablvičius, το οποίο απεικονίζει ένα ταξίδι στο παραδοσιακό λιθουανικό τοπίο και το Apolinaras (1973), μια ταινία για έναν εκκεντρικό εκπρόσωπο του νόμου, ο οποίος όπως και οι ηλικιωμένοι ήρωες του Verba, απέχει παρασάγγας από τη σοβιετική πραγματικότητα.
Τα στυλιστικά πολυποικίλα ντοκιμαντέρ της Εσθονίας, των οποίων η εστίαση είναι όχι μόνο η ζωή στο χωριό, αλλά σε μεγάλο βαθμό και η πόλη ως τοπίο, αντιπροσωπεύεται από τις ταινίες του Andres Sööt -The 511 Best Photographs of Mars (1968) που συνδυάζουν πραγματικές και φανταστικές καταστάσεις και πειραματισμούς με κρυφή κάμερα-, του Ülo Tambek -Peasants (1969) ταινία που για 20 χρόνια ήταν κλειδωμένη στα ντουλάπια για την κριτική στάση απέναντι στο σοβιετικό σύστημα- και του Mark Soosaar -The Woman of Kihnu (1974), ένα ανθρωπολογικού χαρακτήρα ντοκιμαντέρ παρατήρησης.
Στη νεώτερη γενιά σκηνοθετών που άρχισαν να εργάζονται κατά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και των οποίων το ποιητικό στυλ επηρεάστηκε σημαντικά από "Νέο Κύμα" των ντοκιμαντέρ της Βαλτικής ανήκουν ο Λιθουανός ντοκιμαντερίστας Audrius Stonys με την ταινία του The Land of the Blind (1992), καθώς και η μεταγενέστερη ταινία του Anti-Gravitation (1995). Αλλά και η Λετονή Laila Pakalniņa με την τριλογία της The Linen, The Ferry και The Mail (1991-95). Ενώ η ταινία In Memory of a Day Gone/ By Praėjusios dienos atminimui (1990) μια από τις πρώτες ταινίες του Šarūnas Bartas, εστιάζει στους περιθωριοποιημένους της κοινωνίας και στα άτομα με αναπηρίες.
Ποιητική καταγραφή αυτών των ντοκιμαντέρ από τη Βαλτική είναι η ταινία Bridges of Time, ένα μεταφυσικό δοκίμιο από τον Λιθουανό σκηνοθέτη Audrius Stonys και τη Λετονή συνάδελφό του Kristine Briede - μια ασυνήθιστη ματιά στη γενιά των κινηματογραφιστών του «Βαλτικού Νέου Κύματος» και ένας διαλογισμός για την οντολογία των ντοκιμαντέρ.
"Τα ποιητικά ντοκιμαντέρ των Βαλτικών χωρών δημιούργησαν έναν ανεξάρτητο κόσμο, απαλλαγμένο από τη σοβιετική ιδεολογία, το ψέμα και τη προπαγάνδα. Ήταν οι ταινίες αυτές μια δήλωση εσωτερικής ελευθερίας. Ο ασπρόμαυρος κόσμος των ποιητικών ντοκιμαντέρ ήταν γεμάτος χρώματα. Η θλίψη ήταν γεμάτη χαρά. Και η χαρά σκιαζόταν από μια βαθιά υπαρκτική θλίψη. Αυτές οι ταινίες μας υπενθύμιζαν τον ίδιο τον πυρήνα του κινηματογράφου - να κινηματογραφείς και να απολαμβάνεις την ομορφιά των φύλλων, καθώς κινούνται στον αέρα", δηλώνει ο Audrius Stonys.
(δ.τ.)
