Οι ψυχικά διαταραγμένες γυναίκες αποτελούν προσφιλές θέμα των κινηματογραφιστών εδώ και δεκαετίες

του Terrence Rafferty/ The New York Times

Οι ταινίες, σε γενικές γραμμές, προτιμούν να κοιτάζουν τις γυναίκες παρά να τις ψυχαναλύουν - εκτός και αν οι εν λόγω κυρίες είναι (φαινομενικά τουλάχιστον) λιγάκι τρελές. Το θέμα του φιλμ του Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ «Μια επικίνδυνη μέθοδος» (που προβάλλεται ήδη στις ελληνικές οθόνες) φαίνεται λίγο ασυνήθιστο: ανατρέχει στις απαρχές της ψυχανάλυσης, όταν ο Ζίγκμουντ Φρόιντ (τον παίζει ο Βίγκο Μόρτενσεν) και ο Καρλ Γιουνγκ (Μάικλ Φασμπέντερ) αναζητούν την καλύτερη μέθοδο για να αλιεύσουν αποκαλύψεις από το απρόθυμο υποσυνείδητο ενός ψυχικά διαταραγμένου ατόμου. Επειδή όμως η αναλυόμενη είναι μια νεαρή Ρωσίδα, που την ερμηνεύει η γοητευτική Κίρα Νάιτλι, τα ψυχιατρικά της προβλήματα αποκτούν μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ακριβώς όπως συνέβη όταν ψυχικά πάσχουσες ήταν η Τζίντζερ Ρότζερς («Η κυρία με τα μαύρα»), η Ολίβια ντε Χάβιλαντ («O λάκκος με τα φίδια»), η Τζόαν Γούντγουορντ («Τα τρία πρόσωπα της Εύας»), η Τίπι Χέντρεν («Μάρνι»), η Κατρίν Ντενέβ («Αποστροφή»), η Τζίνα Ρόουλαντς («Μια γυναίκα εξομολογείται»), η Ιζαμπέλ Ατζανί («Η ιστορία της Αντέλ Ουγκό»), η Λιβ Ούλμαν («Πρόσωπο με πρόσωπο»), η Τζέσικα Λανγκ («Φράνσις»), η Ναόμι Γουότς («Mulholland Drive») ή η Νάταλι Πόρτμαν («Μαύρος κύκνος»). Μερικές από τις διαταραγμένες γυναίκες των ταινιών έχουν την κατάλληλη μεταχείριση -ψυχιατρική και κινηματογραφική- ενώ άλλες όχι, ακόμα όμως και όταν η θεραπεία αποτυγχάνει, το θέαμα παραμένει.
Οχι για άνδρες
Με εξαίρεση τα φιλμ του Γούντι Αλεν και (Θεός φυλάξοι) τον «Πρίγκιπα της παλίρροιας», οι ψυχικές διαταραχές των ανδρών σπανίως προσελκύουν την προσοχή των κινηματογραφιστών: είναι ακόμη λίγο ανάρμοστο για τους αρσενικούς να επιδεικνύουν τα βαθύτερα συναισθήματά τους. (Στην οθόνη, οι τρελοί άνδρες είναι συνήθως κοινωνικά απροσάρμοστοι τύποι, ανίκανοι να νιώσουν συμπόνια.) Οι γυναίκες, όμως, υποτίθεται ότι είναι πιο συναισθηματικές και με μεγαλύτερη ικανότητα έκφρασης.
Στο «Λάκκο με τα φίδια» του Ανατόλ Λίτβακ (1948), η ηρωίδα που ερμηνεύει η Ολίβια ντε Χάβιλαντ, έχοντας πρόσφατα συνέλθει από νευρικό κλονισμό, δίνει συμβουλές σε μια άλλη ψυχικά διαταραγμένη γυναίκα: «Μη φοβάσαι να μιλήσεις, έτσι θα γίνεις κι εσύ καλά». Ο καλοσυνάτος ψυχίατρος με την πίπα -σαν αυτόν που υποδύεται ο Λίο Γκεν στην ταινία- έγινε κάτι σαν εμμονή στις ταινίες ψυχανάλυσης γυναικών των δεκαετιών του '40 και του '50. Και πρέπει να σημειώσουμε ότι μια από τις μεγαλύτερες αρετές του φιλμ «Μια επικίνδυνη μέθοδος» είναι ότι δείχνει πώς ήταν οι ψυχίατροι πριν γίνουν στερεότυπα: γιατροί σαν τον Φρόιντ και τον Γιουνγκ προσπαθούσαν ειλικρινά να θεραπεύσουν ψυχασθενείς γυναίκες, αλλά επίσης πειραματίζονταν πάνω τους, με αμφίβολα αποτελέσματα.
Το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα έργου ψυχιατρικής φαντασίας είναι η «Μάρνι», το παράδοξο, διαστροφικό θρίλερ που γύρισε ο Χίτσκοκ, το 1964. Η ομώνυμη ηρωίδα -μια ψυχαναγκαστική κλέφτρα που επιπλέον είναι σεξουαλικά ψυχρή- οδηγείται στη γιατριά όχι από έναν επαγγελματία της ψυχικής υγείας, αλλά από έναν καινούργιο σύζυγο που έχει διαβάσει μερικά βιβλία. Στη φοβερή κρουαζιέρα του μέλιτος των νεόνυμφων, η Μάρνι του ψιθυρίζει περιφρονητικά: «Βάζω στοίχημα ότι θα πέθαινες για να ζευγαρώσεις» (και έχει δίκιο).
Υπάρχει ωστόσο και ένα άλλο, συχνά πιο ενδιαφέρον δραματουργικά μοντέλο, όπου η βασανισμένη ψυχή της γυναίκας δεν βγαίνει εξαρχής στην επιφάνεια για να αποδομηθεί βαθμιαία, αλλά αποκαλύπτεται πιο αργά και δεν θεραπεύεται απαραιτήτως.
Ο «Μαύρος κύκνος» του Ντάρεν Αρονόφσκι (2010), που χάρισε ένα Οσκαρ στη Νάταλι Πόρτμαν για τον ρόλο της ψυχικά διαταραγμένης χορεύτριας, είναι ένα ιδιαίτερα ευφυές και συναρπαστικό παράδειγμα αυτού του μελοδραματικού είδους: βλέπουμε την τρέλα να εξελίσσεται, ξεκινώντας από μικρές, χαμηλότονες εξάρσεις κατάθλιψης και ανασφάλειας και φτάνοντας σε ένα εντυπωσιακό κρεσέντο ψύχωσης, πριν από το τέλος της ταινίας. Το «Mulholland Drive» (2001) του Λιντς χρησιμοποιεί με πονηριά αυτήν τη βασική δομή, γιατί ποτέ δεν σηματοδοτεί ρητά ότι πρόκειται για μια ιστορία τρέλας. Νομίζουμε ότι παρακολουθούμε μια επίδειξη της χαρακτηριστικής παραξενιάς του Λιντς μέχρι να καταλάβουμε ότι έχουμε γίνει μάρτυρες στο περίπλοκο σύστημα ψευδαισθήσεων μιας γυναίκας.
Οι σκηνοθέτες
Αν και η χρησιμοποίηση σοβαρών ψυχικών διαταραχών μόνο και μόνο για να αποπροσανατολιστεί ο θεατής και να δοθεί στον σκηνοθέτη η ευκαιρία να πειραματιστεί μπορεί να θεωρηθεί αμφίβολη μέθοδος, η αλήθεια είναι πως ταινίες σαν την «Αποστροφή», το «Mulholland Drive» και τον «Μαύρο κύκνο» είναι πιο ελκυστικές από άλλες, πιο σοβαρές και υπεύθυνες ταινίες όπως ο «Λάκκος με τα φίδια», «Τα τρία πρόσωπα της Εύας» ή το σκληρό, εξουθενωτικό φιλμ του Τζον Κασσαβέτη «Μια γυναίκα εξομολογείται».
Οι σκηνοθέτες, άλλωστε, δεν είναι γιατροί· δεν έχουν πάρει όρκο να «μη βλάπτουν» (αν και μερικοί ίσως θα έπρεπε). Ο Αρονόφσκι, ο Λιντς και ο Πολάνσκι έχουν στόχο να διαλύουν τον κόσμο όπως τον ξέρουμε και να αφήνουν σε μας το καθήκον να τον συναρμολογήσουμε και πάλι. Αυτό που κάνουν δεν είναι ακριβώς ψυχοθεραπεία, αλλά οι μέθοδοί τους δεν αντιτίθενται εντελώς προς εκείνες του Φρόιντ και του Γιουνγκ: ο θεατής, όπως το αντικείμενο της θεραπείας, οφείλει να κάνει την περισσότερη δουλειά.

H KAΘHMEPINH 24-12-11