Οι καθοριστικές ταινίες των τελευταίων 50 ετών

των Manohla Dargis & A. O. Scott/  International Herald Tribune

Η νίκη του Μπαράκ Ομπάμα/  Barack Obama τον Νοέμβριο έδειξε, προς έκπληξη πολλών στις ΗΠΑ και στον κόσμο, ότι οι Αμερικανοί ήταν έτοιμοι να δεχτούν έναν μαύρο πρόεδρο. Βέβαια, έχουμε δει ήδη πολλούς μαύρους προέδρους, όχι στον πραγματικό Λευκό Οίκο αλλά στην εικονική Αμερική των ταινιών και της τηλεόρασης. Ο Τζέιμς Ερλ Τζόουνς στο φιλμ «The Man», ο Μόργκαν Φρίμαν στο «Deep Impact», ο Κρις Ροκ στο «Head of State» και ο Ντένις Χέισμπερτ στο «24» μάς βοήθησαν να φανταστούμε την εντυπωσιακή άφιξη του Ομπάμα πριν συμβεί. Και ίσως να επιτάχυναν τον ερχομό του. Χωρίς αμφιβολία, η ιστορική απροθυμία του Χόλιγουντ να εναγκαλιστεί μαύρους καλλιτέχνες και η επιμονή του στις ρατσιστικές καρικατούρες και τα στερεότυπα επιβιώνουν έως σήμερα. Ωστόσο, μέσα στα τελευταία 50 χρόνια, οι μαύροι στις ταινίες έχουν ταξιδέψει από το γκέτο στο προσκήνιο, από δεύτερους ρόλους υπηρετών και περιθωριακών στη λαμπερή λίστα των πρωταγωνιστών.

Στερεότυπα
Κινηματογραφιστές πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους, όπως ο Τσαρλς Μπέρνετ, ο Σπάικ Λι και ο Τζον Σίνγκλετον, έχουν βοηθήσει να βγει η πραγματική ζωή των μαύρων από το περιθώριο, και το ίδιο έχουν κάνει ερμηνευτές που ξεπέρασαν τα στερεότυπα του πρωτογονισμού και της δουλικότητας για να δημιουργήσουν καινούργιες, πλουσιότερες και πιο αληθινές εικόνες των Αφροαμερικανών. Στη διαδρομή αυτή αναδύθηκε ένα αρχέτυπο, εκείνο του μαύρου ήρωα που, σαν τον Γουίλ Σμιθ στη «Μέρα ανεξαρτησίας», αναδύεται από τις στάχτες –στην περίπτωση της ταινίας, από τις καπνίζουσες στάχτες του Λευκού Οίκου– για να σώσει τον κόσμο ή, τουλάχιστον, τις οικογενειακές διακοπές. Οι ταινίες των τελευταίων πέντε δεκαετιών δεν προφήτευσαν την προεδρία Ομπάμα, βοήθησαν όμως να γραφτεί η προϊστορία της.
Ο πρώτος μαύρος σταρ –ο πρώτος που κέρδισε Οσκαρ σε πρωταγωνιστικό ρόλο και ο πρώτος που είδε το όνομά του πάνω από τον τίτλο της ταινίας στις διαφημίσεις– ήταν ο Σίντνεϊ Πουατιέ. Το 1961, τη χρονιά που γεννήθηκε ο Ομπάμα, ο Πουατιέ ερμήνευσε τον Γουόλτερ Λι Γιάνγκερ, τον ανήσυχο, φιλόδοξο πρωταγωνιστή της ταινίας «Ενα σταφύλι στον ήλιο». Οι επόμενοι ρόλοι είχαν κάτι από την οργή και τον ιδεαλισμό αυτού του ήρωα, αλλά αφορούσαν περισσότερο το ακανθώδες ζήτημα του κύρους του Αφροαμερικανού άνδρα μέσα σε μια κοινωνία που περιμένει από αυτόν να είναι υπάκουος και υποταγμένος. Πώς μπορεί να συμβιβαστεί με τον λευκό κόσμο χωρίς να θυσιάσει τον αυτοσεβασμό του; Αντιμετωπίζοντας αυτές τις προκλήσεις σε ταινίες όπως η «Ιστορία ενός εγκλήματος» και «Μάντεψε ποιος θα ’ρθει το βράδυ», ο Πουατιέ έγινε ο μαύρος πρέσβης στη λευκή Αμερική, καλόηθες έμβλημα της μαύρης δύναμης. Δεν έγινε όμως καθόλου δημοφιλής στο κίνημα της Μαύρης Δύναμης. Σχεδόν αμέσως μόλις κυκλοφόρησαν, το 1967, αυτές οι φιλελεύθερες ταινίες άρχισαν να φαίνονται παλιομοδίτικες και αφελείς. Καθώς οι μαχητικές εκδηλώσεις των μαύρων ακτιβιστών απειλούσαν να επισκιάσουν το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, ο Πουατιέ, άνθρωπος πολιτικά συνειδητοποιημένος και δραστήριος, κατηγορήθηκε ως συμβιβασμένος με το λευκό κατεστημένο.
Η «πολιτικά ορθή» εικόνα του έντιμου, Αφροαμερικανού που ενσάρκωσε ο Πουατιέ ξεπεράστηκε τα επόμενα χρόνια, και οι μαύροι κινηματογραφικοί ήρωες κινήθηκαν ελεύθερα γύρω από τον άξονα της αρετής και της κακίας: κλέφτες κι αστυνόμοι, άγιοι και αμαρτωλοί. Η γοητεία του Μαύρου Παράνομου ήταν τόσο μεγάλη που, έχοντας δει τον Μόργκαν Φρίμαν να κυκλοφορεί με σατανική χάρη σαν προαγωγός στο φιλμ του 1987 «Street Smart», η Πολίν Κάελ αναρωτήθηκε μήπως πράγματι ήταν ο μεγαλύτερος κινηματογραφικός ηθοποιός στην Αμερική.
Το 2002, ο Ντένζελ Ουάσινγκτον έγινε ο δεύτερος Αφροαμερικανός που κέρδισε Οσκαρ πρώτου ρόλου παίζοντας έναν «βρώμικο» αστυνομικό του Λος Αντζελες στο θρίλερ «Μέρα εκπαίδευσης». Ο Ουάσινγκτον πρόσθεσε ένα φορτίο ερωτισμού στη βιαιότητα του ρόλου του, σαν να ήθελε να σβήσει κάθε ίχνος του ηρωικού προφίλ του σε ταινίες όπως η «Φιλαδέλφεια» και ο «Malcolm X». Ηταν ο Ντένζελ ο Κακός, κινηματογραφική αδελφή ψυχή του Σάμιουελ Τζάκσον στο «Pulp Fiction» και σε άλλες ταινίες.
Η βία μπορεί να είναι εξίσου συναρπαστική όταν είναι αποκλειστικά λεκτική. Ο Ρίτσαρντ Πράιορ ήταν ανάμεσα στους πρώτους κωμικούς που ανακάλυψαν ότι το λευκό κοινό μπορεί να σαγηνευτεί όταν προκαλείται και καθυβρίζεται. Εκτισε τη σταντ απ παράστασή του, που είχε μεγάλη απήχηση σε μαύρους και λευκούς, με θεμέλιο την αθυροστομία και την επιθετική αμεσότητα. Ο «μαύρος προβοκάτορας» της δεκαετίας του ’70 πέρασε γρήγορα στο κυρίαρχο ρεύμα της ποπ κουλτούρας ως κινηματογραφικός αστέρας. Η καριέρα του δεν έμεινε πολύ στο απόγειό της, ωστόσο η επιρροή του είχε ήδη απλωθεί. Ο Κρις Ροκ, με την προσήλωσή του στην πολιτική και σεξουαλική τολμηρότητα, είναι ο πιο προφανής κληρονόμος του. Ομως, η γραμμή διαδοχής περνάει μέσα από την καριέρα του Εντι Μέρφι, ο οποίος επίσης προσφέρει έναν πολύ σημαντικό κρίκο στην αλυσίδα από τον Πουατιέ μέχρι τον Ουάσινγκτον και τον Σμιθ.
Στη δημοφιλή τηλεοπτική εκπομπή Saturday Night Live, ο νεαρός Μέρφι έβαλε τη σφραγίδα του σατιρίζοντας μαύρα στερεότυπα και διασημότητες κάθε λογής. Η ικανότητά του να συνδυάζει το ξεκαρδιστικό χιούμορ με την αιχμηρή ψυχρότητα αναδείχτηκε καλύτερα στον κινηματογράφο, όπου έκανε τη μετάβαση από την κωμωδία («48 ώρες», «Πολυθρόνα για δύο») στις ταινίες δράσης («Ο μπάτσος του Μπέβερλι Χιλς») με εκπληκτική χάρη και ταχύτητα. Οταν ο Μέρφι, στο Saturday Night, σατίρισε τον Μπιλ Κόσμπι, φάνηκε σαν να απέδιδε φόρο τιμής και ταυτόχρονα να έκανε οιδιπόδεια επίθεση. Η καριέρα του Κόσμπι ως εμβληματικού Αμερικανού μπαμπά ξεκίνησε στο The Cosby Show. Η καινοτομία της τηλεοπτικής σειράς, ανατρεπτικής και ταυτόχρονα βαθιά συντηρητικής, αφορούσε την επιμονή της να δείχνει ότι το να είσαι μαύρος είναι άλλος ένας τρόπος να είσαι κανονικός, συνηθισμένος άνθρωπος.

Διαθέτουν ψυχή
Οι μαύροι ηθοποιοί έχουν επίσης ανθήσει στην οθόνη ως μορφές πνευματικού πατέρα, όπως ο Μαύρος Γιόντα στον «Πόλεμο των Αστρων: Επεισόδιο V – Η Αυτοκρατορία αντεπιτίθεται», ο οποίος καθοδηγεί νεαρούς (λευκούς) ήρωες στον δρόμο του πεπρωμένου τους. Αυτές οι σχέσεις μέντορα – μαθητή θυμίζουν αυτό που ο ιστορικός Ντόναλντ Μπογκλ αποκάλεσε «κινηματογραφικό σύνδρομο Χοκ Φιν»: ο καλός λευκός, αντιμέτωπος με τη διαφθορά του (λευκού) κατεστημένου, καταφεύγει σ’ έναν «έμπιστο μαύρο που δεν ανταγωνίζεται τους λευκούς και που χρησιμεύει σαν αξιόπιστη ενίσχυση αυτοπεποίθησης». Ο λευκός ήρωας βρίσκει στήριγμα σ’ αυτή τη σχέση, γιατί «οι μαύροι φαίνεται να διαθέτουν την ψυχή που αναζητάει ο λευκός».
Σωτήρας, συμβουλάτορας, γόης, πατριάρχης, εκδικητής – σε σύγκριση με όλα αυτά, το να είσαι πρόεδρος φαίνεται λιγότερο περίπλοκη δουλειά. Ο Μπαράκ Ομπάμα, στο κάτω κάτω, είναι μαύρος μόνο κατά το ήμισυ και δουλεύει πάνω σ’ ένα σενάριο που δεν έχει ακόμα γραφτεί.

H KAΘHMEPINH Hμερομηνία : 08-02-2009