Donald Richie
A Hundred Years of Japanese Film
Εκδ. Kodansha International
Β΄ έκδοση, 2005

Το 1947 ένας νεαρός φθάνει στην υπό αμερικανική κατοχή Ιαπωνία. Οπως ο ίδιος δηλώνει, πρόθεσή του ήταν να δραπετεύσει από τη γενέτειρά του, μια μικρή πόλη του Οχάιο. Εργάζεται ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα του στρατού κατοχής και γνωρίζει ένα νέο συναρπαστικό κόσμο. Μελετά τον πολιτισμό, τους ανθρώπους, τις ιδέες, αλλά κυρίως εστιάζει στον κινηματογράφο. Τα χρόνια περνούν και ο Donald Richie εξελίσσεται σ’ έναν από τους σημαντικότερους μελετητές του ιαπωνικού σινεμά.
Συγγραφέας δύο σημαντικών μονογραφιών –για τον Ακίρα Κουροσάβα και τον Γιασουτζίρο Οζου– αλλά και πολυάριθμων άρθρων για σκηνοθέτες και ταινίες, ο Donald Richie έχει γράψει τρεις ιστορίες του ιαπωνικού σινεμά. Η πρώτη («The Japanese Film: Art and Industry», 1959) ήταν εστιασμένη στο πρόσωπο του σκηνοθέτη–δημιουργού. Η δεύτερη («Japanese Cinema: Film style and National Character», 1971), προσεγγίζει το σινεμά ως εκδήλωση της εθνικής πολιτισμικής ιδιαιτερότητας. Στην τρίτη και πλέον πρόσφατη, ο Donald Richie συσσωρεύει την εμπειρία και τη σοφία σχεδόν 60 χρόνων διαρκούς και συστηματικής ενασχόλησης.

Γνωστοί δημιουργοί
Η ιστορία του ξεκινά από τα χρόνια του βωβού: πώς οι Ιάπωνες υποδέχτηκαν τον κινηματογράφο, οι επιρροές από το παραδοσιακό θέατρο και ο ρόλος που έπαιξαν οι μπένσι, οι αφηγητές των βωβών ταινιών. Συνεχίζει με τον μεσοπόλεμο, την περίοδο Τάισο, την εισβολή του μοντερνισμού και την εκδυτικοποίηση, την εμφάνιση του ήχου στο σινεμά, την εγκαθίδρυση των στούντιο, αλλά και την εμφάνιση των πρώτων δημιουργών.
Ο συγγραφέας αφιερώνει ορισμένες από τις καλύτερες σελίδες του βιβλίου σε επισημάνσεις για το έργο γνωστών δημιουργών (Κουροσάβα, Οζου, Μιζογκούτσι) αλλά όχι και τόσο γνωστών (Ναρούσε), περιηγείται σε κινηματογραφικά είδη όπως το τζιντάι–γκέκι (ιστορικές ταινίες), ρόμαν πόρνο (είδος ελαφρού πορνό), κέικο έιγκα (πολιτικές ταινίες), άνιμε (κινούμενα σχέδια), τζουν– μπούνγκακου (ταινίες βασισμένες σε λογοτεχνικά έργα).
Κεντρική θέση κατέχει η περίοδος αμέσως μετά την ήττα της χώρας στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο συγγραφέας δείχνει ιδιαίτερη προσοχή στη γενιά του Νέου Κύματος (Οσιμα, Γίοσιντα, Σίνοντα) και στην αναστάτωση που προκάλεσαν, ενώ τέλος επισημαίνει την παρουσία των σύγχρονων όπως ο Τακέσι Κιτάνο, ο σκηνοθέτης κινουμένων σχεδίων Χάγιο Μιγιαζάκι, αλλά και των νεαρότερων Χιροκάζου Κορέ’εντα και Κιγιόσι Κουροσάβα.
Σ’ αυτή την τρίτη ιστορία του, ο Donald Richie, χωρίς να παραλείπει να εστιάζει στο πρόσωπο των σκηνοθετών, επιλέγει και άλλες οπτικές γωνίες. Κατ’ αρχάς σημειώνει τον κυρίαρχο ρόλο των στούντιο στη διάρκεια αυτών των 100 χρόνων και την ιδιαίτερη σχέση των σκηνοθετών με αυτά. Παράλληλα, εστιάζει στο πώς οι δυτικές επιρροές από την εποχή του βωβού μέχρι και σήμερα γίνονται αποδεκτές: εδώ προτείνει ένα σχήμα σύμφωνα με το οποίο η δυτική επίδραση κατ’ αρχάς λατρεύεται ως κάτι εξωτικό, αντιγράφεται και αργότερα διαστρέφεται, μεταμορφώνεται και ενσωματώνεται πλήρως στο πολιτισμικό τοπίο (με τυπικό παράδειγμα τον Οζου). Ο Donald Richie θεωρεί ότι σε αυτά τα 100 χρόνια μια σύγκρουση σοβούσε στο παρασκήνιο: ανάμεσα σ’ ένα ύφος «παρουσίασης» τυπικά άπω ανατολίτικο και ιαπωνικό, ένα παραδοσιακό στυλ αφήγησης (σούτζι) και τους κώδικες της αναπαράστασης και δραματουργίας δυτικού τύπου, της τάσης προς τον ρεαλισμό. Και αυτή η αντίθεση σημάδεψε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το έργο των δημιουργών.

Το θέατρο καμπούκι
Απόρροια ενός ύφους με καταγωγή στο πολιτισμικό παρελθόν είναι ο κοινός παρονομαστής του ιαπωνικού κινηματογράφου: από τον «δυτικό» Κουροσάβα έως τον «Ιάπωνα» Οζου, από τον Μιζογκούτσι στον Ναρούσε και από κει στον Σουζούκι, τον Οσιμα ή τον νεότερο Κορέ’εντα υπάρχει πάντα μια εμμονή τόσο τυπικά ιαπωνική, που τις απαρχές της θα πρέπει να αναζητήσουμε στο θέατρο καμπούκι και στις ξυλογραφίες.
Είναι η εμμονή για τη σύνθεση του κινηματογραφικού κάδρου, όχι για τη συμμετρία ή την ασυμμετρία, αλλά για την ισορροπία της σύνθεσης, για κάποιου είδους αρμονία σαν αυτή που συναντάμε στους ιαπωνικούς κήπους ή στην ικεμπάνα (τη δημιουργία μιας σύνθεσης λουλουδιών). (Με μοναδική εξαίρεση σ’ αυτόν τον κανόνα, τον Σοχέι Ιμαμούρα.) Είναι ακριβώς αυτή η εμμονή που συνιστά την ιδιαιτερότητα του ιαπωνικού σινεμά.
Το βιβλίο συμπληρώνεται από χρονολογικό πίνακα της ιαπωνικής ιστορίας, γλωσσάριο όρων, εκτενή βιβλιογραφία, σχόλια για ταινίες που κυκλοφορούν σε DVD με αγγλικούς και γαλλικούς υποτίτλους και, τέλος, αναλυτικό ευρετήριο ονομάτων και τίτλων.

Δημήτρης Μπάμπας