Το Μοντάζ,
Vincent Pinel,
μετάφραση Αναστασία Μπαλτά,
εκδόσεις Πατάκη,
σελ 102.

«Το μοντάζ είναι μια λεπτή υπόθεση»
Sacha Guitry

Τέχνη που συντίθεται από ένα συγκερασμό δανείων, ο κινηματογράφος στις απαρχές του δεν διεκδίκησε καμιά αυτονομία: η κινηματογραφική γλώσσα έβριθε επιρροών και επιδράσεων από το «λεκτικό» άλλων τεχνών (ζωγραφική, μυθιστόρημα, θέατρο, μουσική, φωτογραφία). Μόνο με την εμφάνιση του μοντάζ ο κινηματογράφος, σχεδόν 15 χρόνια μετά την γέννησή του, αποτίναξε τα δεσμά και σταδιακά οδηγήθηκε στη διαμόρφωση μιας γλώσσας και ενός συντακτικού, δηλαδή διεκδίκησε το status μιας τέχνης αυτόνομης. Το βιβλίο του Vincent Pinel, μέσα από μια επισκόπηση των φάσεων της εξέλιξης του, επισημαίνει την αδιατάρακτη μέσα στο χρόνο σπουδαιότητα του μοντάζ.
Ένας ορισμός θα περιέγραφε το μοντάζ ως «το κόψιμο, τη συγκόλληση, την οργάνωση των πλάνων, τη διευθέτηση των οπτικών και ηχητικών στοιχείων». Ωστόσο υπήρξε πάντα κάτι παραπάνω από ένα στάδιο της τεχνικής επεξεργασίας: Είναι το μοντάζ που δημιούργησε το ρυθμό και το ύφος της αφήγησης, τα «σχήματα λόγου» (μεταφορά, έλλειψη) και τους «χρόνους» της κινηματογραφικής γλώσσας (φλας μπακ, πέρασμα στο μέλλον). Στηρίζεται, όπως εξάλλου και ο κινηματογράφος, πάνω σε μια ψευδαίσθηση: το κινηματογραφικό πλάνο έμφορτο συναισθημάτων και νοημάτων, εντυπώνεται στη μνήμη του θεατή. Όταν λοιπόν στη ροή των εικόνων παρουσιάζεται μια νέα, με το δικό της φόρτο, τότε στην αντίληψη του θεατή δημιουργείται μια μορφή σύγχυσης, κάποια σύγκρουση. «Ο συνδυασμός του μοντάζ δίνει ώθηση στην εκφραστικότητα της ταινίας»: έτσι μια νέα δυνατή εντύπωση δημιουργείται και ο στοχασμός του θεατή διεγείρεται. Αυτή αντίθεση ανάμεσα στην παλιά και τη νέα εικόνα δημιούργησε ένα νέο ανεξερεύνητο πεδίο δυνατοτήτων: Το μοντάζ δύο διαφορετικών πλάνων δημιουργεί τη ψευδαίσθηση μιας νέας χωρικής και χρονικής συνέχειας, κατασκευάζει ένα αυθαίρετο χώρο-χρόνο και μια νέα πραγματικότητα.
Όμως δεν ήταν πάντα έτσι: στις απαρχές του κινηματογράφου το μοντάζ ήταν αδιανόητο. Όχι μόνο γιατί οι ταινίες της εποχής ήταν οργανωμένες σε μια σειρά από πίνακες (tableau), δάνεια από τη ζωγραφική, αλλά και επειδή οι θεατές της εποχής, υπό την επιρροή του θεάτρου, αδυνατούσαν να κατανοήσουν τι σήμαινε η αλλαγή στην οπτική γωνία, η συγκόλληση δύο εικόνων με διαφορετικό οπτικό άξονα. Χρειάστηκε να περάσει χρόνος για να μπορέσουν να γυριστούν και να γίνουν επιτυχίες ταινίες όπως Η Γέννηση ενός Έθνους (1915) και Μισαλλοδοξία (1916) του D.W. Griffith, που συμπυκνώνουν όλες τις αναζητήσεις τις σχετικές με τα πλάνα (καδράρισμα) και τη διευθέτησή τους (μοντάζ). Όμως ήταν οι σοβιετικοί σκηνοθέτες (Αϊζενστάιν, Βερτώφ, Κουλέσοφ) που πλούτισαν το κινηματογραφικό λεκτικό. Θεωρώντας το μοντάζ ως το «νευραλγικό σημείο» της κινηματογραφικής γλώσσας αντιλήφθηκαν ότι η συνένωση, συναρμογή δύο εικόνων που πολλές φορές δεν είχαν καμιά σχέση μεταξύ τους, δημιουργούσε οπτική έκπληξη και διανοητικό σοκ στον θεατή. «Τεμαχισμός της σκηνής, ελευθερία στις οπτικές γωνίες και στις αποστάσεις, δημιουργία ενός χώρου και μιας χρονικότητας, αυτενέργεια του θεατή» αυτές είναι οι αρχές πάνω στις οποίες βασίστηκε η σοβιετική αντίληψη του μοντάζ.
Κωδικοποιημένοι αυτοί οι πειραματισμοί από το σκηνοθέτη Βσέβολοντ Πουντόβκιν θα επηρεάσουν βαθύτατα το χολιγουντιανό σινεμά. Μετά από μια σχετική καθυστέρηση (λόγω της αναστάτωσης που προκάλεσε ο ερχομός του ήχου) το μοντάζ θα οδηγηθεί στη διαμόρφωση των κανόνων του: αφηγηματική λειτουργικότητα, μέγιστη διακριτικότητα (οι συνδέσεις μεταξύ των πλάνων πρέπει να είναι αόρατες), αδιάκοπη ροή των εικόνων. Παράλληλα στο χολιγουντιανό σύστημα το μοντάζ θα γίνει ο τόπος όπου επιβάλλεται η εξουσία του παραγωγού, εκεί που ασκείται ο απόλυτος έλεγχος του. Το «final cut», δηλαδή η τελική διαμόρφωση της ταινίας, είναι ένα προνόμιο που επιφυλάσσεται σχεδόν πάντα για τον παραγωγό. Όμως τον κομφορμισμό, τη διαφάνεια και τη διακριτικότητα του χολιγουντιανού μοντάζ θα αμφισβητήσουν δημιουργοί όπως οι Orson Welles, Jean-Luc Godard και Alain Resnais εισάγοντας μια νέα αντίληψη και ένα νέο ύφος γραφής: τώρα η απειθαρχία απέναντι στους κανόνες είναι μια νέα αισθητική άποψη, προτείνει ένα νέο βλέμμα απέναντι στα πράγματα.
Σύμπτωμα του κατακερματισμού του πραγματικού κόσμου ή ένα μέσο για την υπέρβασή του; Ότι και να είναι το μοντάζ, στα 100 και πλέον χρόνια της ιστορίας του κινηματογράφου, συνέβαλε στο να απελευθερωθεί το βλέμμα του θεατή από τις συμβάσεις του θεάτρου, της ζωγραφικής και της φωτογραφίας, δηλαδή από την μετωπική αντίληψη της πραγματικότητας και τη μοναδική οπτική γωνία παρατήρησης. Αποκάλυψε τις πολλαπλές όψεις της ζωής, ένα πλούτο των συναισθημάτων. Πρότεινε ένα νέο βλέμμα για να δούμε την πραγματικότητα και τον άνθρωπο του 20ου αιώνα.

Δημήτρης Μπάμπας