Ozu Yasujiro, 100th Anniversary
Επιμέλεια: Li Cheuk –to
Έκδοση: 27th Hong Kong International Film Festival 2003
σελ. 176

Ο Γιασουτζίρο Όζου (Ozu Yasujiro) είναι ένας από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες στην ιστορία του κινηματογράφου. Το εμβληματικό του αριστούργημα Tokyo Story βρίσκεται πάντα σταθερά στις λίστες των 10 καλύτερων ταινιών όλων των εποχών και η επιρροή που έχει ασκήσει συνολικά το έργο του σε σκηνοθέτες, από τους δυτικούς Τζιμ Τζάρμους, Βιμ Βέντερς και Άκι Καουρισμάκι έως τους Ασιάτες Χου Χσιάο Χσιέν και Αμπάς Κιαροστάμι, παραμένει πάντα αναλλοίωτη από τις φθορές του χρόνου και τις επιρροές της μόδας. Όμως αυτό τον σημαντικό σκηνοθέτη εδώ στη Δύση τον έχουμε προσλάβει μ’ ένα λάθος τρόπο. Οι ταινίες άρχισαν να προβάλλονται μόνο μετά τον θάνατο του το 1963, αρχικά στο κύκλωμα των φεστιβάλ και αργότερα στις εμπορικές αίθουσες. Όλες άνηκαν στην ύστερη περίοδο της καριέρας του: αργή αφήγηση, οικογενειακές ιστορίες έγκλειστες στους τέσσερις τοίχους ενός παραδοσιακού γιαπωνέζικου σπιτιού. Η εταιρεία παραγωγής Shochiku τον θεωρούσε πολύ «γιαπωνέζο» και γι’ αυτό δεν τον προώθησε στο εξωτερικό: και αυτή η γνώμη της κατά κάποιο τρόπο επιβλήθηκε ως συστατικό στοιχείο της σκηνοθετικής του persona, έγινε δε κοινός τόπος στις δυτικές κριτικές αναλύσεις. Η ετικέτα του «πιο ιάπωνα σκηνοθέτη» περιόρισε την απήχηση του στην Δύση και δημιούργησε λάθος αναγνώσεις που κυριαρχούνται από τα κλισέ του Βουδισμού και του «υπερβατικού» σινεμά -ένας διανοουμενίστικος εξωτισμός που διαστρέβλωσε την ουσία του έργου του (το βιβλίο του σεναριογράφου και σκηνοθέτη Paul Schrader, Transcendental Style in Film: Ozu, Bresson & Dreyer είναι μια τέτοια περίπτωση).
Αυτή η παρεξήγηση μόλις πρόσφατα διαλύθηκε: Επ’ ευκαιρία των 100 χρόνων από την γέννηση του Γιασουτζίρο Όζου η εταιρεία παραγωγής Shochiku αποκατέστησε όλες τις διασωθείσες ταινίες του (36 σε σύνολο 54) συμπεριλαμβανόμενων και των παντελώς άγνωστων στην Δύση βουβών του ταινιών. Κατά την διάρκεια των δύο τελευταίων χρόνων αυτές οι ταινίες κάνουν τον γύρο του κόσμου, προβαλλόμενες σε φεστιβάλ και ρετροσπεκτίβες (στην Ελλάδα, μετά από ενέργειες του Μιχάλη Δημόπουλου, προβλήθηκε πρόσφατα μια τέτοια επιλογή).
Το βιβλίο Ozu Yasujiro, 100th Anniversary (στην αγγλική και κινέζικη γλώσσα) εκδόθηκε από το φεστιβάλ του Χονγκ Κονγκ και κατά ένα παράδοξο τρόπο είναι το μοναδικό στον κόσμο που εκδόθηκε με αφορμή μια ρετροσπεκτίβα. Την διανθιζόμενη από πλούσιο φωτογραφικό υλικό ύλη συγκροτούν τρία μέρη. Στο πρώτο συναντάμε μια σειρά δοκιμίων από μελετητές του Όζου: Tadao Sato (η ιαπωνικότητα), Donald Richie (το θέατρο), David Bordwell (το ύφος), Max Tessier (Η πρόσληψη στην Δύση), Koo Siu-sun (οι σχέσεις με τον βουδισμό και κομφουκιανισμό) κ.α. Αν και αυτό το τμήμα ορίζει ένα πλαίσιο για να διαβάσουμε το έργο του Όζου ο επιμελής αναγνώστης θα πρέπει να στραφεί σε πιο εξειδικευμένες εκδόσεις για να αντιληφθεί όλο το εύρος και το βάθος του έργου του (όπως στα Ozu του Donald Richie, Ozu and the Poetics of Cinema του David Bordwell, To the Distant Observer: Form and Meaning in Japanese Cinema του Noel Burch, Formes de l'impermanence: Le Style de Yasujiro Ozu του Youssef Ishaghpour).
Το δεύτερο μέρος έχει μεγαλύτερη πληροφοριακή αξία για τον δυτικό αναγνώστη: μια ομάδα συνεργατών του –ο σεναριογράφος Noda Kogo, ο διευθυντής φωτογραφίας Atsuta Yuharu, ο μουσικός Saito Kojun, ο ηθοποιός Ryu Chisu και ο τότε βοηθός του (και σήμερα διάσημος) σκηνοθέτης Imamura Shohei- αναδημιουργούν το εργαστήριο του δημιουργού: η επεξεργασία μιας ιδέας, η υλοποίηση της, η μέθοδος εργασίας, η σκηνοθεσία, αλλά και οι προσωπικές σχέσεις, η ακτινοβολία του σκηνοθέτη. Εδώ ο προσωπικός τόνος που χαρακτηρίζει τις αφηγήσεις δημιουργεί πολλές φορές ένα έντονο κλίμα συγκίνησης, όπως συμβαίνει με την αφήγηση του Noda Kogo για τις τελευταίες στιγμές του Όζου.
Αυτό όμως που είναι πραγματικά αποκαλυπτικό για το δυτικό αναγνώστη είναι το τρίτο μέρος του βιβλίου (δάνειο από μια ανάλογη έκδοση στην ιαπωνική γλώσσα). Σ’ αυτό αντί της συνήθους κριτικής ανάλυσης κάθε ταινίας, οι επιμελητές του βιβλίου παραθέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή δημιουργήθηκε, δηλαδή τις εκ των υστέρων «σημειώσεις για την παραγωγή». Έκπληκτος ο αναγνώστης ανακαλύπτει ότι όλη η πρώτη προπολεμική περίοδος του σκηνοθέτη, βρίθει αναφορών στο χολιγουντιανό σινεμά: γκανγκστερικές ταινίες, κωμωδίες, μιούζικαλ. Ο Γιασουτζίρο Όζου υπήρξε ίσως ο πρώτος σινεφίλ δημιουργός στην ιστορία του κινηματογράφου και ο πιο «δυτικός» σκηνοθέτης στην πατρίδα του. Ξεκινώντας από ένα απεριόριστο θαυμασμό για το χολιγουντιανό σινεμά και τη Δύση, σιγά –σιγά οδήγησε τις εικόνες του στην απόλυτη λιτότητα αφαιρώντας κάθε τι περιττό, εξωτικό ή μοντέρνο. Οι ήρωες του άλλαξαν τα δυτικά κοστούμια με παραδοσιακά κιμονό και από τους πολύβουους χώρους η δράση τοποθετήθηκε πάνω στο tatami, σε περίκλειστα και λιτά από κάθε διακόσμηση δωμάτια. Όμως εδώ δεν υπάρχει κανένας εξωτισμός, ούτε καμιά δυτικού τύπου δραματουργία. Υπάρχουν απλώς τα πρόσωπα, οι σχέσεις, τα συναισθήματα. Υπάρχει η οικογένεια, η πρώτη και πιο καθοριστική πραγματικότητα στην ζωή του ανθρώπου. Υπάρχει τέλος, παρόλη την πληθώρα λόγου, η σιωπή της ύπαρξης. Κατάληξη μιας διαδρομής απογύμνωσης και κάθαρσης που κάθε ήρωας θα ακολουθήσει, η σιωπή, όπως σημειώνει και ένας κινέζος κριτικός, είναι η ουσία στο σινεμά του Όζου. Αυτή η ήρεμη αναζήτηση της λιτότητας στο σινεμά και στην ζωή είναι η μέγιστή συμβολή του Γιασουτζίρου Όζου.

Δημήτρης Μπάμπας

Υ.Γ. Το βιβλίο διατίθεται στην ηλεκτρονική τοποθεσία http://www.hkiff.org.hk

(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής)