του Θωμά Λιναρά

Οι απαρχές: δεκαετία του 60
Ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι (Bernardo Bertolucci) γεννιέται στην Πάρμα το 1941 από αστική οικογένεια. Ο πατέρας Ατίλιο, ποιητής εγνωσμένης αξίας και φανατικός σινεφίλ, του μεταδίδει από μικρό παιδί το πάθος για τον κινηματογράφο. Αφού αποκτήσει την πρώτη του κινηματογραφική εμπειρία στα είκοσι του χρόνια στο πλευρό του Πιερ Πάολο Παζολίνι στην διάρκεια των γυρισμάτων του Αccattone, ένα χρόνο μετά ο νεαρός Μπερνάρντο καλείται να σκηνοθετήσει ένα παλιό σχέδιο του Παζολίνι το "La commare Secca".
Η ταινία διαγωνίζεται στο Φεστιβάλ της Βενετίας το 1962 και αντιμετωπίζεται πολύ αυστηρά και ίσως άδικα κυρίως απο τους ιταλούς κριτικούς οι οποίοι κατηγορούν τον νεαρό δημιουργό για αναφομοίωτες παζολινικές επιδράσεις, ενώ ειρωνικά κάποιοι τον προτρέπουν να εγκαταλείψει το σινεμά και να επιστρέψει στην ποίηση -πράγματι την ίδια χρονία ο Μπερτολούτσι είχε κερδίσει ένα από τα πιό σημαντικά λογοτεχνικά βραβεία το Premio Viarggio για την πρώτη του (και μοναδική) ποιητική συλλογή με τίτλο "In cerca del mistero".
Ομως ο νεαρός δημιουργός δεν θα το βάλει κάτω και το 1964 σε ηλικία 23 χρόνων θα μας δώσει μια εξαιρετική πρόβα ωριμότητας με την πιο προσωπική ίσως (και αυτοβιογραφική) ταινία του. Με το "Πριν από την επανάσταση" (Prima della rivoluzione) , κόβει τον πνευματικό ομφάλιο λώρο με τον Παζολίνι, τινάζοντας από πάνω του το βάρος της πατρικής φιγούρας και κόβοντας τις γέφυρες με τον ιταλικό νεορεαλισμό. Ελεύθερα εμπνευσμένο από το "Μοναστήρι της Πάρμα" του Στεντάλ το "Πριν από την επανάσταση" και οι υπαρξιακές ανησυχίες του πρωταγωνιστή του, θα συναντήσει πραγματικά το κοινό του 4 χρόνια αργότερα στο Παρίσι, όπου οι αμφισβητίες σπουδαστές του Μάη του '68 θ'ανακαλύψουν στην εσωτερική αναστάτωση και στην ιδεολογική σύγχιση του Φαμπρίτσιο μια προφητική ηχώ των δικών τους ανησυχίων, αφού η ταινία θέτει άμεσα το θέμα της αλλαγής του κόσμου. Η ταινία παρ'όλο που κάνει το όνομα του δηιουργού της γνωστό ακόμα και στις ΗΠΑ, στην πατρίδα της αγνοείται.
Μια μακρά περίοδο αδράνειας και κρίσης αρχίζει για τον Μπερτολούτσι -θα κάνει ένα ντοκυμανταίρ με τίτλο "Ο δρόμος του πετρελαίου" (La via del petrolio), ένα επεισόδιο με τίτλο "Αγωνία"(il Fico Infruttuoso) της σποδυλωτής ταινίας "Λύσσα και έρωτας" (Amore e rabbia ), στο οποίο θα συνεργαστεί μ'ένα από τα πιο πρωτοποριακά θεατρικά σχήματα της εποχής το "Living Theatre" του Τζούλιαν Μπεκ, ενώ θα συνεργαστεί στο σενάριο του "Κάποτε στη Δύση" του Σέρζιο Λεόνε. Το 1968 μέσα στην αναταραχή του Παρισινού Μάη θα γυρίσει το "Partner" μια ταινία βασισμένη στον "Σωσία" του Ντοστογιέφσκι, άνιση αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, όπου τίθεται με αγωνιώδη και επιτακτικό τρόπο, ένα θέμα που θα καταστεί ένας από τους βασικούς άξονες του μετέπειτα έργου του: η προβληματική του egoκαι του alter-ego του ατόμου και του ειδώλου του. Η εποχή της αναζήτησης του Αλλου έχει αρχίσει.


Η επoχή της ψυχανάλυσης: Ονειρο και πραγματικότητα
Στις αρχές της δεκαετίας του 70, μέσα από την προσωπική του επαφή με την ψυχαναλυτική εμπειρία, έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με το απύθμενο βάθος της ανθρώπινης ψυχής και το έργο του παίρνει μια αποφασιστική στροφή. Διεισδύει στο χώρο του ασυνείδητου, στην χώρα του ονείρου, στις απόκρυφες επαρχίες της ψυχής και μας δίνει μια από τις πιο όμορφες, παράξενες, ονειρικές και μυστηριώδεις ταινίες του μεταπολεμικού ευρωπαϊκού (και όχι μόνο) κινηματογράφου: την "Στρατηγική της αράχνης" (La strategia del ragno), βασισμένη στο διήγημα του Μπόρχες "Το θέμα του ήρωα και του προδότη".
Η επόμενη ταινία-λιγότερο από ένα χρόνο μετά- ο "Κομφορμίστας" (Il conformista) (1970) γίνεται παγκόσμια εμπορική και καλλιτεχνική επιτυχία ενώ επηρεάζει βαθύτατα την νέα γενιά αμερικανών σκηνοθετών των αρχών της δεκαετίας του 70, Κόπολα, Σκορσέζε, Ντε Πάλμα και Σραίηντερ. Βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια η ταινία κινείται μέσα από μια πολύπλοκη και δαιδαλώδη αφηγηματική δομή, χωρίς καμία χρονολογική εξέλιξη, όπου τα flash-back αλληλοεπικαλύπτονται υπονομεύοντας και παγιδεύοντας συνεχώς τον παράγοντα χρόνο σε μια ονειρική διάσταση.
Το 1972 το "Τελευταίο ταγκό στο Παρίσι"(Ultimo tango a Parigi), εκτός του ότι σαρώνει τα ταμεία σ' όλο το κόσμο, δημιουργεί ένα τεράστιο σκάνδαλο λόγω των τολμηρών του ερωτικών σκηνών, που σκιάζουν την πραγματική αξία της ταινίας. Το Ταγκό αφηγείται την πορεία ενός ανθρώπου, ο οποίος με όχημα τα σεξ-ως έκφραση ενός αρχέγονου ένστικτου αυτοκατασροφής- καταδύεται στη κόλαση της ύπαρξής του, με τον ίδιο τρόπο που ο Ορφέας κατέρχεται στον Αδη, για να βρει την αγαπημένη του Ευρυδίκη (Η ταινία είναι μια ελεύθερη και σύχρονη μεταφορά αυτού του μύθου). Η ταινία θα ξεσηκώσει χιονοστιβάδα καταγγελιών, κατασχέσεων, μηνύσεων, απαγορεύσεων και ο σκηνοθέτης της θα κινδυνεύσει να "καεί στην πυρά" μαζί της ενώ θα χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα για 5 χρόνια.

1900: τα πολλαπλά είδωλα της Ιστορίας
Ο Μπερτολούτσι βασισμένος στην εμπορική επιτυχία του "Τελευταίου Ταγκό" επιχειρεί ένα υπέρμετρο φιλόδοξο σχέδιο. Το "1900" έχει ως στόχο να "παγιδεύσει" το ιστορικό γίγνεσθαι και να αφηγηθεί την γένηση των σοσιαλιστικών ιδεών και της επαναστατικής ουτοπίας, από τις αρχές του αιώνα μέχρι και την πτώση του φασισμού. Σ'αυτήν την αγροτική saga η προβληματική του διχασμού του εγώ και του σχήματος πατέρας-γυιός, επανέρχεται μέσα από την σχέση γαιοκτήμονα-εργάτη γης, ανάμεσα στους δύο κεντρικούς ήρωες, (Ρόμπερτ ντε Νίρο-Ζεράρ Ντεπαρτιέ), οι οποίοι κινούνται στην ιστορική διαδικασία από διαφορετικές οπτικές (ταξικές) γωνίες, παραμένοντας ωστόσο οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο Μπερτολούτσι επιδιώκει να συλλάβει μ'αυτό το πεντάωρο affresco, ορχηστρικά χορογραφημένο, την Διαλεκτική ανάμεσα στο άτομο και στην Ιστορία, να συνδέσει τον εσωτερικό κόσμο των ηρώων με τα ιστορικά τοπία και να αποτίσει ένα φόρο τιμής στην αργοτική κουλτούρα της γενέθλιας γης. Με δεδηλωμένη την αριστερή του τοποθέτηση, (ας μη ξεχνάμε ότι είναι ενεργό μέλος του Ι.Κ.Κ.) δηλώνει "πρόθεσή μου ήταν να κινηθώ πέρα από τα όρια της μυθοπλασίας και του ντοκυμανταίρ και να αναπαραστήσω με ποιητικούς όρους μια ιδεολογία". Το "1900" θα προβληθεί σε 2 μέρη λόγω της μεγάλης του διάρκειας, γεγονός που θα δημιουργήσει προβλήματα στην εμπορική της απήχηση.

Αρχές δεκαετίας του 80: το οιδιπόδειο και το αίνιγμα μιας τραγωδίας
Στο "Φεγγάρι" (La Luna) ο Μπερτολούτσι βυθίζεται ολοκληρωτικά στα βάθη της ψυχαναλυτικής αντιμετωπίζοντας ένα πρόβλημα που το είχε υπαινιχθεί πολλές φορές -χωρίς ποτέ να το καταγράψει: αυτό το Οιδιπόδειου συμπλέγματος και της αιμομιξίας. Με μια ονειρική γραφή , σε μπλέ τόνους, η οποία κινείται ανάμεσα στο μελόδραμα και στην όπερα, η ταινία αφηγείται την προβληματική όσο και νοσηρή σχέση ανάμεσα σε μια μητέρα και το γυιό της και την ταυτόχρονη αναζήτηση (και των δύο) της χαμένης πατρικής φιγούρας, που θα ολοκληρώσει το τρίγωνο δίνοντας λύση στο δράμα.
Με την "Τραγωδία ενός γελοίου ανθρώπου" (La tragedia di un uomo ridicolo) ξαφνιάζει, μπερδεύοντας ακόμα περισσότερο το κοινό του γιατί η ταινία είναι εξαιρετικά ασαφής, μπερδεμένη στην πλοκή της, υπαινικτική, γεμάτη σκοτεινές και ανεξήγητες περιοχές, παίζοντας συνεχώς με το διφορούμενο, αφού κινείται ανάμεσα σ'ότι βλέπουμε και σε ότι διαφεύγει της προσοχής μας. Υπέροχα φωτογραφημένη (στιγμαία διακοπή της συνεργασίας του με τον Στοράρο), από τον Κάρλο ντι Καρλο, φωτογράφο του Αντονιόνι και του Γούντυ Αλλεν, έχει στο κέντρο της ένα άλυτο αίνηγμα που τίθεται μ'έναν τέτοιο τρόπο που παραπέμπει στο noir.

Η τριλογία του αλλού: Κίνα- Σαχάρα- Ινδία
Ο "Τελευταίος αυτοκράτορας" (L'ultimo imperatore) είναι η πρώτη ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου που κερδίζει όλα τα Οσκαρ για τα οποία είναι υποψήφια. Πρόκειται για μια υπερπαραγωγή Χολυγουντιανού επιπέδου (Ευρωπαικής παραγωγής σε συνεργασία με τον Αγγλο παραγωγό Jeremy Thomas), η οποία αποφεύγει τον σκόπελο του εξωτισμού και δεν χάνεται στο ογκώδη μεγέθη της ιστορικής τοιχογραφίας, αφού με αξιοθαύμαστη σκηνοθετική δεξιοτεχνία δεν χάνει ούτε στιγμή από το στόχαστρό της τον κεντρικό ήρωα: ενός παιδιού που δεν θα "μεγαλώσει", ούτε θα "ωριμάσει" πραγματικά, ενός μοναχικού αυτοκράτορα εξορισμένου στο ίδιο του βασίλειο, ενός ανθρώπου που ζει όλη του τη ζωή παγιδευμένος στο κελί της Ιστορίας.
Ο επόμενος σταθμός του μετά το Πεκίνο και την Απογορευμένη Πόλη είναι η Ταγγέρη, όπου συναντά έναν λογοτεχνικό μύθο του 20ου αιώνα, τον Πωλ Μποουλς και το βιβλίο του "Sheltering Sky". Το "Τσάι στη Σαχάρα", 20 χρόνια μετά το "Τελευταίο Ταγκό", έχει ως κεντρικό θέμα και πάλι την κρίση ενός ζευγαριού, που φθάνει στο Μαρόκο από την Αμερική, προσπαθώντας να σώσει το γάμο του και να ξεφύγει από τις φθαρμένες αξίες του Δυτικού πολιτισμού. Στην ουσία όμως αρνούνται να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα και το ταξίδι τους δεν είναι άλλο από μια κίνηση απόδρασης απο τα ίδια τους τα συναισθήματα και την ταυτότητά τους. Η ταξιδιωτική εμπειρία τους οδηγεί στα όρια του εαυτού τους, αναγκάζοντας τους να διασχίσουν την εσωτερική τους έρημο που τους "ρουφάει" εσωτερικά, με τον ίδιο τρόπο η Σαχάρα τους"καταπίνει"εξωτερικά.
Ο "Μικρός Βούδας" (Little Buddha) αρχίζοντας με το "μια φορά κι ένα καιρό", μας εισάγει στο κλίμα του παραμυθιού, με το οποίο η ταινία, μ'ένα παράλληλο μοντάζ, μας αφηγείται απ'την μια μεριά την ιστορία του πρίγκηπα Σιντάρτα και από την άλλη την σύγχρονη ιστορία μετενσάρκωσης ενός βουδιστή δασκάλου. Η ταινία μακριά από τις φοβερές εσωτερικές συγκρούσεις και τα υπαρξιακά διλήμματα των ηρώων του Μπερτολούτσι, αναζητά το μονοπάτι συμφιλίωσης με την πραγματικότητα και της αποδοχής του εαυτού μας. Το"μήνυμα" του "Μικρού Βούδα", μιας ταινίας-παραμύθι για μικρά και μεγάλα παιδιά, είναι πως η κάθε επανάσταση θα πρέπει να γεννηθεί στην καρδιά του ανθρώπου, για να μπορέσει να γευτεί το Απόλυτο και να κατακτήσει την εσωτερική γαλήνη του Νιρβάνα. Με υπέροχα γυρίσματα στο Μπουτάν και στο Νεπάλ, θα "αναγκάσει" τον Δαλαί Λάμα να πάει για πρώτη φορά στην ζωή του σινεμά, στην απογευματινή παγκόσμια πρώτη προβολή της ταινίας, έτσι ώστε να μην αλλάξει η ώρα του βραδινού ύπνου στις 9 ακριβώς.

Bella Toscana
Το 1995 ο Μπερτολούτσι επιστρέφει με την "Κλεμμένη ομορφιά" (Stealing Beauty) ύστερα από 15 χρόνια σε μια από τις πιο σαγηνευτικές περιοχές της πατρίδας του: στην εξοχή του Chianti ( τοποθεσία όπου παράγεται το διάσημο σ'όλο τον κόσμο ιταλικό κρασί) ανάμεσα στην Σιένα και στην Φλωρεντία. Με την συνεργασία της αμερικανίδας συγγραφέως Σούζαν Μίνοτ στο σενάριο, σκηνοθετεί μια μικρή τρυφερή και συναισθηματική ταινία που λάμπει από την ομορφιά του τοπίου και της ηρωίδας της: η πανεμορφή Λιβ Τάιλερ (κόρη του Στηβ Τάιλερ των Aerosmith), φτάνει από την Αμερική για διακοπές σε οικογεγειακούς φίλους που ζουν στην Τοσκάνη, κουβαλώντας σαν πολύτιμο και σπάνιο λουλούδι την παρθενιά της, αναστατώνοντας τους πάντες με την αγνότητα και την αθωότητα της. Μ'αυτή την ταινία για την οποία ο ίδιος είπε ότι αρχίζει μια νέα καριέρα, ο Μπερνάντο Μπερτολούτσι από το 1962 μέχρι και σήμερα με μονάχα 14 ταινίες σε 35 χρόνια, διέγραψε μια λαμπερή τροχία στο κινηματογραφικό στερέωμα.

(Αναδημοσίευση από την εφημερίδα του Φεστιβάλ Θεσ/νίκης ΠΡΩΤΟ ΠΛΑΝΟ, 8-11-1996)