του Θόδωρου Σούμα

Ο Αλέν Ρενέ (Alain Resnais) από τη χρυσή δεκαετία του 1960 κατά την οποία γύρισε σημαντικότατες μεγάλου μήκους, έως το τέλος της δημιουργικής ζωής του, με τελευταία ταινία του το Aimer, boire, chanter (2014), αποκάλυπτε ακατάπαυστα το μυστήριο και το παράξενο που αναδύεται από την καθημερινότητα, συνέχιζε να αναδεικνύει και να εικονοποιεί τη συνθετότητα της ανθρώπινης σκέψης, επιθυμίας και φαντασίας. Το σινεμά του περιστρέφεται γύρω από τον χρόνο, την ανάμνηση και τη γνώση· την ποίηση, τον πόθο, τον στοχασμό και τα μεταβαλλόμενα κοινωνικά δεδομένα. Ο A.Ρενέ υπήρξε μοντέρ, σε βάθος γνώστης του σινεμά, επίμονος στην επεξεργασία των σεναρίων του που έχουν συχνά σαν βάση τα κείμενα σημαντικών συγγραφέων και μεγάλος σκηνοθέτης της nouvelle vague και του γαλλικού κινηματογράφου.
Έφτιαξε αρχικά σπουδαία, δημιουργικά, ποιητικά, εικαστικά ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, τα Van Gogh (1948), Guernica (1949), Gaugin (1949) και Les statues meurrent aussi (1953). Ακολούθησε το Toute la mémoire du monde (1956) για την Εθνική Βιβλιοθήκη. Σκηνοθέτησε το σπουδαίο πολιτικοποιημένο φιλμ Nuit et bruillard (1955) για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Το 1959, τη χρονιά του Με κομμένη την ανάσα, του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, έφτιαξε ένα άλλο αριστούργημα της nouvelle vague, σε σενάριο της Μαργκερίτ Ντυράς, το μαγευτικό, ατμοσφαιρικό, κι αντιπολεμικό Χιροσίμα αγάπη μου (Hiroshima, mon amour) με το πανέξυπνο μοντάζ του, πάνω στη συνάντηση και τον έρωτα ενός Γιαπωνέζου άντρα με μια Γαλλίδα ηθοποιό, κατατρεγμένη στην απελευθέρωση λόγω του εφηβικού έρωτά της προς έναν Γερμανό, στο περιρρέον πλαίσιο της φονικότατης έκρηξης της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα, εν μέσω των ιχνών και των δεινών του άγριου παγκοσμίου πολέμου...
Κατόπιν ο Αλέν Ρενέ συνεργάστηκε σεναριακά με έναν άλλον σημαντικό, μοντέρνο Γάλλο συγγραφέα, τον Αλέν Ρομπ-Γκριγιέ, δημιουργώντας ένα μνημειώδες ορόσημο της παγκόσμιας μετακλασικής κινηματογραφίας, το απόκοσμο, υπνωτιστικό και λαβυρινθώδες Πέρυσι στο Μαριενμπάντ (L'Année dernière à Marienbad,1961) που μας ταξιδεύει σε έναν αλλόκοτο, μάλλον παρακμιακό και ξεχωριστό κόσμο ερωτικής επιθυμίας, μνήμης και μορφικής τελειότητας.
Έκτοτε στο έργο του Α.Ρενέ διαδέχονται η μία την άλλη υπέροχες  ποιητικές και πολιτικοκοινωνικές ταινίες, δύο παράμετροι που συχνά συντίθενται σε ένα σύνθετο, ολοκληρωμένο σύνολο όπου συνυπάρχουν οι διαστάσεις της ονειρικής κινηματογραφικής σαγήνης με τη συνειδητοποίηση σημαντικών, ανθρωπιστικών πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων (όπως έκανε στην πρώτη μεγάλου μήκους του Χιροσίμα αγάπη μου, και σε αρκετές μικρές του, Guernica, Les statues meurrent aussi, Nuit et bruillard και Toute la mémoire du monde, στην αρχή της σταδιοδρομίας του). Αυτά τα γοητευτικά φιλμ αυτοσυνείδησης και συνειδητοποίησης των προβλημάτων του κόσμου είναι: Το αιθέριο σαν την πρωταγωνίστριά του Ντελφίν Σεϊρίνγκ, Muriel (1963), όπου το παράξενο και το ωραίο συνυπάρχουν στην καθημερινότητα με το κοινό και πεζό, και όπου το δράμα προκύπτει από τα κοινότοπα λόγια. Ένα αισθητικό κομψοτέχνημα που ξεχωρίζει για τα χρώματα, τη μουσική, το μοντάζ και τις συνδέσεις των μερών, τους ήχους, τη φωτογραφία και τις ερμηνείες του! Πώς να οικοδομήσεις τη ζωή σου πάνω σε αναμνήσεις που εμποδίζουν, δυσκολεύουν το παρόν και επιβάλλονται συνοδευόμενες από φόβο; Μια ταινία πάνω στη μνήμη και τον χρόνο που περνά και η οποία συνδέεται με εγκλήματα που έγιναν στην Αλγερία κατά τον πόλεμο της ανεξαρτησίας της.
Άλλη μια ταινία του Ρενέ για έναν χαμένο πόλεμο, που με άγγιξε πολύ, ήταν το καθαρά πολιτικό και συνειδησιακό φιλμ αφύπνισης Ο πόλεμος τελείωσε (La guerre est finie, 1966) για τα προβλήματα ανάμεσα στους εξόριστους αγωνιστές του Ισπανικού ΚΚ στη Γαλλία, μετά την επικράτηση της δικτατορίας του Φράνκο.
Το Σ' αγαπώ, σ' αγαπώ (Je t'aime, je t' aime,1968) μας ξεναγεί στα ταξίδια στον χρόνο, στους παράλληλους κόσμους και στο φανταστικό σύμπαν της sci-fi σε μια γλυκόπικρη αναζήτηση της μνήμης, της ευτυχίας και του έρωτα του ανθρώπου, του Κλοντ Ρις που έχει χάσει τη γυναίκα του...
Γύρισε, επίσης, το 1974 τον +, ένα πιο βατό και “προσγειωμένο” αισθητικά, κοινωνικό φιλμ του πάνω στο ομώνυμο, αμφιλεγόμενο πρόσωπο, έναν λαμπερό, “θεατρίνο” μεγαλοαπατεώνα του γαλλικού μεσοπολέμου, που τελικά δολοφονήθηκε· τον υποδύεται με μπρίο ο Ζαν-Πολ Μπελμοντό σε ένα ρετρό σκηνικό art-déco. Ο Σταβίσκι δεν είναι ένα ελλειπτικό φιλμ όπως τα άλλα του Α.Ρενέ και έχει μια “γεμάτη”, κυριολεκτική και γραμμική αφήγηση, αυτά θεωρούνται τα “μειονεκτήματά” του σε σχέση με τις υπόλοιπες ποιητικές και δαιδαλώδεις ταινίες του.
Το πρωτότυπο κινηματογραφικό στυλ του Ρενέ επιζητά τη μορφική τελειότητα και περιέχει λαβυρινθώδεις έρευνες, παράλληλο μοντάζ, μεγαλειώδεις ενορχηστρώσεις εικόνων, υπέρβαση της πραγματικότητας στην κατεύθυνση της αναζήτησης του φανταστικού ή του παράξενου, αναζήτηση μοναδικών χώρων στους οποίους επιτελούνται κάθετα τράβελινγκ (Πέρισυ στο Μαριενμπάντ) και παράλληλα μια ισχυρή δόση ειρωνικής αποστασιοποίησης. Ο Ρενέ επιθυμεί να διερευνήσει τους πολύπλοκους μηχανισμούς της ανθρώπινης σκέψης. Ο τόνος των ταινιών του Ρενέ δίνεται, πλέον, από τη φιλμική συγχώνευση του μυθοπλαστικού, ποιητικού και του δοκιμιακού, φιλοσοφικού χαρακτήρα των υλικών του.

Το Providence (1980) είναι ένας στοχασμός για την καλλιτεχνική δημιουργία. Ένας γέρος μυθιστορηματογράφς, καθηλωμένος στην πολυθρόνα του και στους νυχτερινούς εφιάλτες του, σκέφτεται και φαντάζεται το τελευταίο μυθιστόρημα που επιθυμεί να γράψει, χρησιμοποιώντας τα γύρω του συγγενικά του πρόσωπα που δανείζουν τη μορφή τους στο ζοφερό μυθοπλαστικό όραμά του. Το φιλμ περιστρέφεται γύρω από την ατομική φθορά και τον θάνατο, αλλά και την παρακμή και τον θάνατο της κοινωνίας και του πολιτισμού της με εικόνες πολέμου, καταστροφών της και επικράτησης του ολοκληρωτισμού.
Ο θείος μου από την Αμερική (Mon oncle d'Amérique, 1980) είναι μια μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, σχετική με τις έρευνες του Γάλλου καθηγητή των νευροεπιστημών, Ανρί Λαμπορί, που παίζει κι ο ίδιος στην ταινία τον εαυτό του, δίπλα στους ηθοποιούς. Το φιλμ συνδυάζει κομμάτια μυθοπλαστικά και δοκιμιακά (σχετικά με τις θεωρίες του Λαμπορί) και ιστορίες που διαπλέκονται. Οι πράξεις και κινήσεις των χαρακτήρων βαίνουν παράλληλα με την έκθεση των απόψεων του Λαμπορί, σε μια ταινία πειραματική, και άλλοτε τις επιβεβαιώνουν κι άλλοτε ουσιαστικά τις διαψεύδουν.
Στο Η ζωή είναι ένα μυθιστόρημα (La vie est un roman, 1983), τρεις ιστορίες τριών διαφορετικών εποχών στον ίδιο χώρο, στον πύργο του κόμη Φορμπέκ (Βιτόριο Γκάσμαν), κάτι μεταξύ θεάτρου, λούνα παρκ και παιδικής χαράς, διαπλέκουν τα θέλω και τους πόθους των ανθρώπων που τον κατοικούν ή τον επισκέπτονται, κι επιθυμούν να αγαπήσουν ή να αγαπηθούν.
Το I want to go home (1989) είναι μια κεφάτη κριτική των σύγχρονων αμερικάνικων ηθών μέσα από τα μάτια και το στυλ ενός Γάλλου σχεδιαστή κόμικς που επισκέπτεται για δουλειά τη Ν.Υόρκη.
Ένα από τα πιο λειτουργικά και λεπτά αριστουργήματα του Ρενέ, είναι το πεντάωρο, χιουμοριστικό Smoking/no smoking (1993), φιλμ σε δύο μέρη, όπου όλοι οι γυναικείοι ρόλοι παίζονται εκπληκτικά από την Σαμπίν Αζεμά και όλοι οι αντρικοί ρόλοι από τον υπέροχο Πιερ Αρντιτί. Το Smoking/no smoking αποτελεί μια εύθυμη, “στρουχτουραλιστική” σειρά παραλλαγών της ζωής ορισμένων κατοίκων ενός γαλλικού χωριού, με γεγονότα τυχαία ή/και “αναγκαία”, μια αστεία και πολύ διασκεδαστική διανοητική κατασκευή. Πρόκειται δηλαδή για τη παιχνιδιάρικη, δυναμική διαλεκτική του τυχαίου και της αναγκαιότητας για μερικούς χαρακτήρες πλασμένους από τον Α.Ρενέ και παιγμένος μόνο από δυο τέρατα της υποκριτικής. Έργο που περιέχει έναν εξαίρετο συνδυασμό φαντασίας και εγκεφαλικής κατασκευής, κάτι σαν μαγευτικές, μουσικές παραλλαγές στο ίδιο θέμα.
Το 1984 και το 1986 αντίστοιχα, ο Α.Ρενέ δημιούργησε τα Ο έρωτας σε θάνατο και Μελό. Σε αυτές τις δύο εξαιρετικές, ερωτικές και συνάμα ζοφερές ταινίες βρίσκουμε μια μετατόπιση προς ένα ύφος ποιητικό-δραματικό που περιλούζει με τον παράξενο μαγνητισμό του τα μοτίβα του έρωτα και της παγερής πνοής του θανάτου, αγκαλιασμένους σε ένα μακάβριο, κωμικοτραγικό, παράξενο κι υποβλητικό χορό. Στο Ο έρωτας σε θάνατο (L'Amour à mort) τέσσερα πρόσωπα, εκ των οποίων ένας πάστορας κι η σύζυγός του και ένα ζευγάρι τρελά ερωτευμένο, αντιμετωπίζουν με ελπίδες κι απελπισία τον θάνατο και τον έρωτα. Στο Μελό, βασισμένο στο θεατρικό έργο του δραματουργού Ανρί Μπερστάιν, γινόμαστε μάρτυρες των συναισθηματικών κι ερωτικών σχέσεων ενός κουαρτέτου ανθρώπων (Π.Αρντιτί, Σ.Αζενά, Α.Ντυσολιέ & Φ.Αρντάν), σκηνοθετημένου με πυκνότητα κι αρμονία.
Το ερωτικό γαϊτανάκι συνεχίζει σε πιο ανάλαφρο και εύθυμο ύφος το 1997 με τα επόμενα φιλμ του. Στο On connait la chanson (ελλην.τίτλος Η ζωή είναι ένα τραγούδι), όπου γνωστά γαλλικά τραγούδια συνδυάζονται με την αφήγηση και τη δράση, παρακολουθούμε το χαρούμενο marivaudage, δηλαδή τις καντρίλιες και τα μπερδέματα των φλερτ, τους ιδιότυπους συνδυασμοούς ερωτοτοτροπιών κι ερώτων γυναικών και ανδρών, στο στυλ μουσικής ερωτικής κομεντί.
Το Όχι στο στόμα (Pas sur la bouche, 2003) είναι άλλη μια εύθυμη, χαρούμενη και κεφάτη, αισθηματική, μουσική κομεντί του Α.Ρενέ πάνω στα ερωτικά μπερδέματα και τις παρεξηγήσεις, βασισμένη σε μια οπερέτα του 1925.
Στο φιλμ Coeurs (ελλην. τίτλος Προσωπικοί φόβοι σε δημόσιους χώρους, 2006), έξι πρόσωπα στο Παρίσι, μέσω μιας κυκλικής αφήγησης, επηρεάζουν το ένα τη ζωή του επόμενου χωρίς καν να το γνωρίζουν καλά. Αναζητούν, όπως πάντα στον Ρενέ, τον έρωτα, παρ'ότι οι προσδοκίες τους διαψεύδονται. Η αναζήτηση ενός χαρακτήρα μπορεί να διαταράξει την πορεία και τη μοίρα ενός άλλου και παρομοίως στη συνέχεια. Μεταξύ των πρωταγωνιστών οι υπέροχοι ηθοποιοί-φετίχ του Ρενέ, η Σαμπίν Αζεμά, ο Πιερ Αρντιτί και ο Αντρέ Ντυσολιέ!
Το Les herbes folles (ελλην.τίτλος Aγριόχορτα, 2009) περιγράφει ένα παράξενο ειδύλλιο που γεννήθηκε και πήρε μπρος κατά τύχη, κατά λάθος, ξανά με τους Σαμπίν Αζεμά και Αντρέ Ντυσολιέ...
Η παράμετρος του θανάτου παρεισφρέει ξανά ανάμεσα στους ηθοποιούς και τους θεατράνθρωπους και στους κινηματογραφικούς έρωτες του Ρενέ: Vous n'avez encore rien vu (ελλην.τίτλος Ακόμα δεν έχετε δει τίποτα, 2012), Η ζωή κι ο θάνατος, ο έρωτας πριν και μετά τον θάνατο, και η έκπληξη στη σκηνή του θεάτρου.
Το 2014 σκηνοθέτησε το χαρούμενο Αγαπώντας, πίνοντας και τραγουδώντας (Aimer, boire, chanter, 2014), όπου ξανασυναντάμε το σύμπλεγμα του θεάτρου, των ερωτικών συναλλαγών, της ζωής και του θανάτου· τα τυχαία ερωτικά παιχνίδια των μεσηλίκων μπλεγμένα με το τέλος της ζωής... Ένα διασκεδαστικό και χαριτωμένο αμάλγαμα της ερωτικής καντρίλιας με την αναπόφευκτη αναγκαιότητα του θανάτου που καραδοκεί. Ήταν η τελευταία ταινία του εξαιρετικού Αλέν Ρενέ, που πέθανε τον ίδιο χρόνο...