Κανένας σκηνοθέτης δεν σφράγισε την τέχνη του θεάτρου τον 20ό αιώνα περισσότερο από τον Πίτερ Μπρουκ/ Peter Brook, που έφυγε από τη ζωή το 2022 στα 97 του χρόνια. Όμως η πνευματική περιπέτεια του Μπρουκ έδωσε καρπούς και στον κινηματογράφο: πέντε σπουδαίες ταινίες του –από τον θρυλικό Άρχοντα των μυγών (1963) ως την επική, διάρκειας πέντε ωρών Μαχαμπαράτα (1989)– φωτίζουν το κινηματογραφικό πρόσωπο ενός μεγάλου και πρωτοποριακού δημιουργού.

Οι ταινίες

Μοντεράτο καντάμπιλε / Moderato Cantabile
Πίτερ Μπρουκ
Γαλλία
1960, 91΄
Μια γοητευτική γυναίκα πνίγεται στην μπαναλιτέ του γάμου της μ’ έναν επιφανή βιομήχανο της πόλης. Μόνη της παρηγοριά, οι ώρες που περνά με τον επτάχρονο γιο της. Ώσπου μια μέρα νομίζει πως έγινε μάρτυρας μιας δολοφονίας σ' ένα μπιστρό μπροστά στη θάλασσα και βρίσκει την ευκαιρία να αλλάξει τη ζωή της. Επιστρέφει στον τόπο του εγκλήματος και πιάνει κουβέντα μ’ έναν υπάλληλο του συζύγου της, ο οποίος ήταν επίσης μάρτυρας του εγκλήματος. Οι δύο ξένοι (τους οποίους υποδεύονται υποδειγματικά οι Ζαν Πολ Μπελμοντό και Ζαν Μορό, η οποία μάλιστα βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ των Καννών), ξεκινούν να κάνουν εικασίες για τις συνθήκες που οδήγησαν στη δολοφονία, ενώ παράλληλα διασκεδάζουν την ιδέα μιας ερωτικής σχέσης... Καθώς ο πόθος εναλλάσσεται με τον φόβο, αναδύεται η εμμονή... Ένα ξεχωριστό έργο της φιλμογραφίας του Πίτερ Μπρουκ, αυτή η ξεκάθαρη αναφορά στο πνεύμα της Νουβέλ Βαγκ (σε σενάριο του ίδιου του δημιουργού και της Μαργκερίτ Ντιράς και κάμερα του θρυλικού φωτογράφου Αρμάν Τιράρ) σιγοβράζει από υπαρξιακή ανησυχία και συνεπαίρνει τον σημερινό θεατή με την ιδιαίτερη αισθητική της αμφισημίας.

Ο άρχοντας των μυγών / Lord of the Flies
Πίτερ Μπρουκ
Ηνωμένο Βασίλειο, 1963, 92΄
Μετά από ένα αεροπορικό δυστύχημα, μια ομάδα νεαρών αγοριών θα εγκλωβιστούν σ’ ένα ερημονήσι. Τα παιδιά θα ορίσουν αρχηγό ένα μέλος της ομάδας και μαζί θα επιχειρήσουν να δημιουργήσουν μια οργανωμένη κοινωνία με απώτερο σκοπό την επιβίωση. Η δημοκρατία και η τάξη θα αρχίσουν σύντομα να καταρρέουν όταν κάποιοι αποστάτες θα προβούν σε βιαιοπραγίες, επιφέροντας τρομακτικές συνέπειες. Μια μεταφορά του δυστοπικού μυθιστορήματος του νομπελίστα Γουίλιαμ Γκόλντινγκ, το οποίο εκδόθηκε το 1954 και διερευνά την εγγενή βαρβαρότητα του ανθρώπινου είδους –και ελεύθερη «μετάφραση» της περίφημης θεατρικής παράστασης του Μπρουκ–, η ταινία οδηγεί τον θεατή από την ελπίδα στην καταστροφή με το ίδιο δέος και δισταγμό που τα έντομα προσεγγίζουν το φως.

Πες μου ψέματα (Μια ταινία για το Λονδίνο) / Tell me Lies (A Film about London)
Πίτερ Μπρουκ
Ηνωμένο Βασίλειο, 1968, 99΄
Μια απαραίτητη ταινία στην οποία ισορροπούν διάφοροι τόνοι και θεματικές, προσδίδοντάς της μια εντελώς διαφορετική αίσθηση διαχρονικότητας στη σημερινή, ταραχώδη εποχή μας· ταυτόχρονα, πρόκειται για μια λοξή, ιδιότυπη ερωτική επιστολή του Πίτερ Μπρουκ αφιερωμένη στην τέχνη και στη χώρα καταγωγής του. «Με τον υπότιτλο “Μια ταινία για το Λονδίνο”, αυτή η ταινία παραδειγματοποιεί τον πειραματικό κινηματογράφο της αντι-κουλτούρας στα τέλη της δεκαετίας του ’60, και επικεντρώνεται στα ερωτήματα που έθεσε ο Πόλεμος του Βιετνάμ. Ο καταξιωμένος σαιξπηρικός θεατρικός σκηνοθέτης Πίτερ Μπρουκ εκτελεί εδώ χρέη παραγωγού και σκηνοθέτη. Στην ταινία εμφανίζονται πολλά μέλη του θιάσου Royal Shakespeare Company... [τα οποία] αποκτούν εμμονή με τη φωτογραφία ενός τραυματισμένου παιδιού από το Βιετνάμ και ξεκινούν με τους φίλους και συμπρωταγωνιστές τους μια συζήτηση για τον πόλεμο ... Οι συζητήσεις συνδυάζονται με πλάνα από επίκαιρα σ’ ένα ιδιόρρυθμο οπτικό κολάζ. Παρακινούμενοι να προβούν σε πράξεις, οι ηθοποιοί δημιοργούν μια σειρά από επεισόδια με θέμα τον πόλεμο» (Μάικλ Μπέτζολντ, The New York Times).

Σημειώσεις με αξιοσημείωτους ανθρώπους / Meetings With Remarkable Men
Ηνωμένο Βασίλειο
1979, 90΄
Η κινηματογραφική μεταφορά του περίφημου βιβλίου του Γκεόργκι Γκουρτζίεφ αφηγείται την ιστορία του στοχαστή και την αναζήτησή του για την κρυμμένη γνώση και την εσωτερική εξέλιξη. Η ταινία ακολουθεί το ταξίδι του στην Κεντρική Ασία, καθώς ο Γκουρτζίεφ διερευνά νέα επίπεδα της ανθρώπινης αντίληψης, μέσα από τη μουσική, τον χορό και την επιθανάτια εμπειρία. Ένας νέος που περιηγείται σε ερείπια αρχαίων πολιτισμών, ο Γκουρτζίεφ ανακαλύπτει κάποιους πάπυρους, πειστήρια της ύπαρξης μιας αδελφότητας η οποία θεωρούνταν εξαφανισμένη εδώ και αιώνες. Έτσι ξεκινά μια έρευνα που οδηγεί σε απρόβλεπτους κινδύνους – και εντέλει μαθαίνει πώς να συνενώνει όλες τις αρχές της μυστικιστικής διδασκαλίας. Γυρισμένη στις πραγματικές τοποθεσίες, στις δυσπρόσιτες οροσειρές και ερήμους του Αφγανιστάν, οι οποίες σπανίως έχει αποτυπωθεί στον φακό, η ταινία έχει αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές για τη μοναδική της αισθητική. Μια πραγματικά καθηλωτική κινηματογραφική εμπειρία ζωής.

Μαχαμπαράτα / The Mahabharata
Πίτερ Μπρουκ
ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία
1989, 312΄
Διασκευή του ομότιτλου ινδικού επικού ποιήματος (το εκτενέστερο στην ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς μετρά 2.000 χρόνια και 100.000 στροφές), η Μαχαμπαράτα του Πίτερ Μπρουκ είναι ένα πραγματικό αριστούργημα, το οποίο αναδεικνύει κάθε χαρακτηριστικό στοιχείο της υπογραφής του δημιουργού του – και ιδιαίτερα την οπτική και αφηγηματική ποιητική οικονομία του. Ακολουθώντας την προαιώνια σύγκρουση δύο οικογενειών κοινής καταγωγής (από τη μια οι απόγονοι των θεών της αρμονίας, της υπομονής και της σοφίας, και από την άλλη οι σκοτεινοί αντίπαλοι τους), η κινηματογραφική αυτή μεταφορά της μνημειώδους εννιάωρης παραγωγής που επαναπροσδιόρισε τον κόσμο του θεάτρου είναι μια πηγαία, καθηλωτική και διεγερτική έκφραση της προσπάθειας του ανθρώπου να κατανοήσει τη συχνά δυσνόητη και τρομακτική του ύπαρξη. Παράλληλα, τονίζει τις αξίες που είναι απαραίτητες για την επιβίωση και την προσωπική ολοκληρωση. Και όπως λέει στην αρχή ο σοφός, γενειοφόρος αφηγητής, μιλώντας στα ανήσυχα νιάτα: «Η Μαχαμπαράτα είναι η ποιητική ιστορία της ανθρωπότητας... Αν ακούσεις προσεκτικά, στο τέλος, θα γίνεις κάποιος άλλος».

Μπρουκ και Μπρουκ / Brook by Brook
Σάιμον Μπρουκ
Γαλλία, Βέλγιο
2002, 72΄
Ο Πίτερ Μπρουκ παραδίνεται άνευ όρων και με ιδιαίτερη τρυφερότητα σ’ έναν προνομιούχο συνομιλητή: τον γιο του. Συζητά τη δουλειά του και τις παραστάσεις-σταθμούς στην καριέρα του (I Am a Phenomenon, The Costume, Όνειρο θερινής νυχτός, Ο βυσσινόκηπος, The Man Who, Άμλετ). Το θέατρο βρίσκεται στο επίκεντρο της ταινίας, όμως ο Μπρουκ μιλά εκτενώς και για την κινηματογραφική του πορεία, τη σχέση του με την όπερα και την αγάπη του για το ταξίδι... Ο διάλογος πατέρα και γιου διανθίζεται με εξιστορήσεις που δεν έχουν έρθει ποτέ στο φως της δημοσιότητας και οικογενειακές αναμνήσεις. Ένα οικείο και φωτεινό πορτρέτο, με την υπογραφή των αδερφών Νταρντέν στην παραγωγή.

(δ.τ.)