(αποσπάσματα από ένα masterclass)

[Γη (Earth)] Το ντοκιμαντέρ αυτό είναι η πιο τρανταχτή απόδειξη ότι ορισμένες φορές δεν χρειάζεται εξαντλητική προετοιμασία για να γυρίσεις ένα ντοκιμαντέρ όπως ακριβώς επιθυμείς. Αρχικά, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να πάρουμε άδεια για να κινηματογραφήσουμε τις εγκαταστάσεις ενός ορυχείου. Ύστερα από πολλές αρνητικές απαντήσεις βρέθηκε αυτό το ορυχείο στην Ισπανία, όπου μας έδωσαν την άδεια να τραβήξουμε πλάνα. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα, έξι μέρες προετοιμασίας αποδείχθηκαν αρκετές. Επιπλέον, είναι κανόνας πως δεν πρέπει να έχεις προαποφασίσει πώς ακριβώς θα εξελιχθεί ένα ντοκιμαντέρ. Πρέπει να είσαι διατεθειμένος να προσαρμόζεσαι, να αλλάζεις κατεύθυνση, να έχεις τα μάτια σου ανοιχτά για ό,τι καινούργιο και ενδιαφέρον προκύψει στην πορεία. Οι άνθρωποι σε μέρη σαν κι αυτό είναι πολύ πιο δεκτικοί και ανοιχτοί να μιλήσουν απ’ όσο θα περίμενε κανείς. Δεν είναι εξάλλου πολύ συχνό και για τους ίδιους να ενδιαφερθεί κάποιος τόσο έντονα για τη ζωή και την εργασία τους. Στη διάρκεια των γυρισμάτων, βιώσαμε δύο αναπάντεχες εκπλήξεις. Πρώτον, ανακαλύψαμε ότι μέσα στο ορυχείο υπήρχε και ένας αρχαιολογικός χώρος. Μιλώντας με τον υπεύθυνο της αρχαιολογικής ανασκαφής, ο οποίος είχε και μια πολύ γοητευτική οπτική ως άνθρωπος, εντάξαμε μια δεύτερη ιστορία στην ταινία, η οποία άρχισε να κινείται παράλληλα με τη βασική ιστορία. Δεύτερον, διαπιστώσαμε πως κάθε μέρα, στις 12 το μεσημέρι, γινόταν μια προγραμματισμένη έκρηξη, την οποία ήμασταν αποφασισμένοι να συμπεριλάβουμε στο τελικό υλικό της ταινίας.
(...) Εξυπακούεται πως αντιμετωπίζω με κριτική ματιά διάφορες επιζήμιες συμπεριφορές και τάσεις του σύγχρονου ανθρώπου, ιδίως απέναντι στο περιβάλλον: την κατασπατάληση των πόρων, τη μόλυνση, την απληστία με την οποία συμπεριφερόμαστε ως είδος. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, για να πάρω αφορμή από το ντοκιμαντέρ Γη, γοητεύομαι κι εγώ από μια συνθήκη με την οποία διαφωνώ. Η ανθρωπότητα ανέκαθεν προσπαθούσε να ανακαλύψει νέους πόρους, να τραβήξει τα όριά της πέρα από το επιτρεπτό, να προχωρήσει σε αχαρτογράφητα βάθη. Το ζητούμενο δεν είναι να ασκήσεις μια εύκολη και ανέξοδη κριτική. Το σημαντικό είναι να κατανοήσεις και να αφουγκραστείς, να δείξεις ενδιαφέρον. Κατά τη γνώμη μου, οι ταινίες δεν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Μπορούν, όμως, να σε οδηγήσουν σε μονοπάτια που δεν φανταζόσουν, να πυροδοτήσουν μια εσωτερική διεργασία που δεν φαινόταν δυνατή ή πιθανή. Το δικό μου χρέος είναι να καδράρω και να κινηματογραφήσω τις καταστάσεις, τις ιστορίες και τις συνθήκες με τρόπο που θα κάνω τον θεατή να νιώσει παρών. Μόνο αν νιώσεις πως βρίσκεσαι εκεί, πως όλα αυτά που βλέπεις σε ένα ντοκιμαντέρ, όντως συμβαίνουν στην πραγματική ζωή, στον δικό μας κόσμο, μπορείς να αναπτύξεις γνώμη.
(...) Εννοείται πως φτιάχνω ένα αρχικό σενάριο, χωρίς λεπτομέρειες, όμως, μονάχα με τη γενική κατεύθυνση της ταινίας, δίχως αναλυτικό πλάνο. Κατά τη γνώμη μου είναι επικίνδυνο να ακολουθείς πιστά ένα σενάριο όταν φτιάχνεις ένα ντοκιμαντέρ. Αν παραμείνεις πιστός σε κάτι που έχεις προαποφασίσει, το μόνο που θα πετύχεις είναι η αναπαραγωγή της γνώσης που ήδη κατέχεις. Ο στόχος, όμως, είναι διαφορετικός. Πρέπει να εμπλουτίζεις συνεχώς την οπτική σου, να ανοίγεις τους ορίζοντές σου, να εκπλήσσεις ακόμη και τον ίδιο σου τον εαυτό. Για να το θέσω πιο απλά, πρέπει να αφήνεις χώρο για να συμβούν πράγματα. Όσο για τις συνεντεύξεις, πολλές φορές αποφεύγω να τις εντάξω στις ταινίες μου, αλλά δεν πρόκειται για πάγια τακτική: εξαρτάται πάντα από την περίσταση, από το πώς κύλησαν οι συνεντεύξεις, από το αν μπορούν να λειτουργήσουν ευεργετικά στο πλαίσιο της εκάστοτε ταινίας. Στις ταινίες μου στήνω με την κάμερα μια θεατρική σκηνή, όπου οι συνεντευξιαζόμενοι καλούνται να είναι ο εαυτός τους, χωρίς παρεμβολές ή έξωθεν παρεμβάσεις. Επιπλέον, δεν με ενδιαφέρουν καθόλου τα στατιστικά νούμερα και στοιχεία, τα οποία μπορεί να ξετρυπώσει κανείς εύκολα στο διαδίκτυο. Η αποστολή του ντοκιμαντέρ υπερβαίνει την απλή παράθεση γεγονότων και δεδομένων.
(...) Όσον αφορά τις τοποθεσίες, τις επιλέγω με πολλή προσοχή, αλλά σπανίως τις επισκέπτομαι πριν αρχίσουμε γυρίσματα. Αν το έκανα, θα είχα μια ήδη σχηματισμένη γνώμη και οπτική, από την οποία θα ήμουν αναγκασμένος να απομακρυνθώ όταν θα ερχόταν η ώρα των γυρισμάτων διότι αυτό που συμβαίνει σε αληθινό χρόνο διαφέρει πάντα από ό,τι έχεις προσχεδιάσει. Φυσικά, έχω μια μικρή επίλεκτη ομάδα, η οποία αναλαμβάνει όλη την προετοιμασία. Το δικό μου κομμάτι δουλειάς είναι και το πιο διασκεδαστικό για να είμαι ειλικρινής.
(...) [Ο επιούσιος] Στη συγκεκριμένη περίπτωση ένιωσα πως είναι χρέος μου να δείξω την πραγματικότητα στα πτηνοτροφεία και στα σφαγεία, όπως ακριβώς είναι, χωρίς την παραμικρή ωραιοποίηση. Στο κάτω κάτω της γραφής πρόκειται για το φαγητό που βάζουμε στο τραπέζι μας κάθε μέρα. Το κοινό δικαιούται να ξέρει τι ακριβώς ισχύει.
(...) [Homo Sapiens] Είναι δεδομένο ότι το αισθητικό σκέλος με απασχολεί ως δημιουργό. Πιστεύω ακράδαντα πως μια όμορφη εικόνα μπορεί να προσελκύσει το κοινό, να εξάψει το ενδιαφέρον του. Σε άλλα ντοκιμαντέρ που έχω σκηνοθετήσει, προσπαθώ να κινηματογραφήσω τα κτίρια και τις υποδομές με τρόπο που βοηθά το κοινό να αντιληφθεί τις δομές ενός ολόκληρου συστήματος. Πιθανώς να παίζει κάποιο ρόλο και η εμπειρία μου στον χώρο της φωτογραφίας. Για να είμαι ειλικρινής, δεν μπορώ καν να προσδιορίσω ποια είναι η συμβατική και ποια η πειραματική αφήγηση. Η αλήθεια είναι, πάντως, ότι δεν επιθυμώ ποτέ να φανώ ιδιαίτερα επεξηγηματικός, η υπερβολική πληροφορία αφαιρεί κάθε ενδιαφέρον. Δεν πρέπει να μετατρέπεται ποτέ σε αυτοσκοπό η ικανοποίηση του κοινού. Ούτως ή άλλως δεν πρέπει να υποτιμούμε τον θεατή. Από την εμπειρία μου έχω καταλάβει πως το κοινό είναι πρόθυμο να αφομοιώσει και να παρακολουθήσει εξαιρετικά πολύπλοκα πράγματα, αρκεί να του κεντρίσεις την προσοχή και να το κάνεις κομμάτι της ιστορίας που αφηγείσαι. Ως προς το πιο τεχνικό κομμάτι, αποφεύγω συστηματικά τα κοντινά πλάνα. Είναι προτιμότερο, πιο συναρπαστικό και πολύ πιο δημοκρατικό να επιλέξει το κοινό πού θα εστιάσει την προσοχή του. Το κοντινό πλάνο σε ένα ντοκιμαντέρ είναι σαν να υπαγορεύεις στον θεατή πού πρέπει να δώσει σημασία.

(αποσπάσματα από masterclass την Τρίτη 7 Μαρτίου 2023, στην αίθουσα Παύλος Ζάννας, με τίτλο «Η τέχνη της πραγματικότητας», στο πλαίσιο του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης)