του Παύλου Ζάννα

….Στον Οκτώβρη, που γύρισε το 1927, το μοντάζ του γινόταν πιο διανοητικό. Για πρώτη φορά στο σινεμά εφαρμόστηκαν τόσο σύνθετες μονταζικές ιδέες. Ο Αϊζενστάιν [Sergei Mikhailovich Eisenstein], βέβαια, φθάνει πολλές φορές σε ακραία σημεία, τα οποία θυμίζουν την Απεργία. Να μιλήσω λίγο για το θέμα: παρακολουθούμε την εξέγερση στην Πετρούπολη, την κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων (σε σκηνές γυρισμένες στους φυσικούς χώρους),την σύγκρουση μεταξύ μπολσεβίκων και μενσεβίκων, τον Κερένσκυ, που σατιρίζει παρουσιάζοντας τον σαν παγόνι, σαν αγαλματάκι του Ναπολέοντα, κ.λ.π. Τα σύμβολα, κάποτε εξεζητημένα, προέρχονται μέσα από τους χώρους γυρίσματος. Π.χ. όταν οι επαναστάτες εισβάλλουν στα ανάκτορα βρίσκονται μπροστά σε διάφορα αντικείμενα τα οποία παίζουν ένα ρόλο παραπομπής σε κάτι άλλο. Λειτουργούν τα σύμβολα ως μεταφορές. Αν θυμάμαι καλά, η μόνη εξαίρεση, είναι οι άρπες και τα χέρια που παίζουν: οι μενσεβίκοι, δηλαδή και τα υπνωτιστικά τους μηνύματα προς την επανάσταση. Άλλα ενδιαφέροντα σημεία της ταινίας: η άνοδος του Κερένσκυ στις σκάλες, η οποία επαναλαμβάνεται ενώ μεσολαβούν τίτλοι, πληροφορώντας μας πώς ανέβηκε ο πολιτικός αυτός διαδοχικά στην εξουσία. Τα πλάνα του Κερένσκυ καθώς και τα πλάνα των αντικειμένων του ανακτόρου, όπως π.χ. των ρολογιών, που χτυπούν στις διάφορες πρωτεύουσες του κόσμου αναγγέλλοντας την επανάσταση των γελοίων αξεσουάρ (δοχείων νυχτός, φιαλιδίου με αρώματα κ.λ.π.), δημιουργούν ένα σύνθετο τρόπο σκέψης γύρω από το μοντάζ. Από την άποψη αυτή, ίσως ο Οκτώβρης είναι η πιο προωθημένη αϊζενσταϊκή ταινία. Ας μην παραλείψω να υπενθυμίσω τις εκπληκτικές σκηνές μπαρόκ: της γέφυρας που ανοίγει και εκεί βλέπουμε τα μαλλιά μιας γυναίκας αρχικά και μετά το νεκρό άλογο να κρέμεται στα χείλη του πτυσσόμενου φύλλου της γέφυρας. Πλάνα μιας εκπληκτικής ποιητικής ομορφιάς.

Στα δοκίμια του ο Αϊζενστάιν μιλάει για την άποψη του πάνω στην ιστορία των θρησκειών. Ένα μέρος των ιδεών του αυτών το μεταφέρει στον Οχτώβρη. Πάλι μέσω του μεταφορικού μοντάζ, χρησιμοποιώντας σύμβολα της χριστιανικής θρησκείας, λατρευτικά αντικείμενα πρωτόγονων λαών, δείχνει την πτώση μιας ορισμένης πίστης που αντικαθίσταται από την επαναστατική ιδέα.
Η ιστορική αλήθεια επιχειρείται να δοθεί μέσα από το ντοκουμέντο. Οι σκηνές της εφόδου στα χειμερινά ανάκτορα έχουν αναπαρασταθεί πιστά. Έχουμε την εντύπωση ότι βλέπουμε επίκαιρα της εποχής. Επειδή δεν έχουμε σχετικά ντοκιμαντέρ για τα γεγονότα εκείνα, η φιξιόν του Αϊζενστάιν, παίρνει την θέση της πραγματικότητας.
Το φιλμ γίνεται δεκτό με ανάμεικτα αισθήματα. Ο Αϊζενστάιν ελπίζει ότι θα ολοκληρώσει την Γενική γραμμή, η οποία παίρνει νέο τίτλο: Το παλιό και το καινούργιο. Εργάζεται με το ίδιο επιτελείο. Ο μύθος είναι πρωτότυπος πως γίνεται δεκτή η εξέλιξη στην επαρχία όπου επικρατούν οι παλιές ιδέες.
Εδώ εφαρμόζεται για πρώτη φορά το πολυφωνικό μοντάζ. Στα πλάνα που συνθέτουν τις σκηνές εμφανίζονται παράλληλες εξελισσόμενες «γραμμές». Κατασκευάζει σε ορισμένα σύμβολα τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο. Όπως π.χ. η μηχανή γάλακτος. Η τεράστια αυτή συσκευή θυμίζει το ιερό Γκράαλ με το αίμα του Χριστού, που οι αγρότες αντιμετωπίζουν με δέος. Έχεις την αίσθηση ότι υπάρχει μια μεταφορά από το επίπεδο του ρεαλιστικού στον μεταφυσικό χώρο. Τις αναφορές του Αϊζενστάιν σε κάτι άλλο, είτε τις υπεδείκνυε ο ίδιος είτε όχι, πρέπει να τις θυμόμαστε.
Θα μπορούσε να συσχετίσει κανείς την Γραμμή με άλλα ημιτελή φιλμ του Αϊζενστάιν. Όπως είναι το Λιβάδι του Μπεζίν που ο μύθος του εκτυλίσσεται στον ίδιο χώρο.

(…) Δεν θα δούμε μόνο στα φιλμ του Αϊζενστάιν την στροφή από την μάζα στον ατομικό ήρωα. Είναι φαινόμενο της εποχής. Βρισκόμαστε στο τέλος του’ 20 και στην Αμερική έχει εμφανιστεί ο ομιλών κινηματογράφος. Ο Αϊζενστάιν με τον Πουντόβκιν και τον Αλεξάντρωφ δημοσιεύουν το γνωστό μανιφέστο τους εναντίον της κακής χρήσης του ήχου, η οποία μπορεί να στραφεί εναντίον του μοντάζ και να δημιουργήσει φλύαρες ταινίες.
[Όταν πηγαίνει στην  Ευρώπη] θέλει να ενημερωθεί για τις εξελίξεις γύρω από τον ηχητικό κινηματογράφο και να δεχθεί ίσως, προτάσεις για να σκηνοθετήσει. Είναι η δραματικότερη ίσως, περίοδος στη ζωή του. Γνωρίζει θερμή υποδοχή στις διάφορες πρωτεύουσες από τους διανοούμενους, αλλά και διωγμούς από τις Αρχές τόσο στη Γερμάνια όσο και στη Γαλλία. Συμμετέχει σ’ ένα συνέδριο στο Λά Σαράζ της Ελβετίας όπου και γυρίζει ένα εύθυμο φιλμάκι με τίτλο Θύελλα πάνω από το Λά Σαράζ, με πρωταγωνιστές τον Μπέλλα Μπάλαζ, τον Χάνς Ρίχτερ, τον Βάλτερ Ρούτμαν και άλλες προσωπικότητες του σινεμά. Μόνο φωτογραφίες από την ταινιούλα αυτή διασώζονται.
Έχει διάφορα σχέδια για φιλμ. Μεταξύ αυτών μια ιδέα για τον Μπαζίλ Ζαχαρώφ, τον πολυεκατομμυριούχο και άλλη για το Κεφάλαιο του Μάρξ. Συναντάει τον Τζόυς και συζητάει μαζί του τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να γυριστεί ταινία ο Οδυσσέας. Επίσης με τον Μπλαίζ Σαντράρ σκέπτονται να συνεργαστούν για την μεταφορά του Χρισού. Κανένα απ’ αυτά τα σχέδια δεν πραγματοποιείται. Η τριανδρία φεύγει για την Αμερική με προοπτική να γυρίσει ταινίες. Στο Χόλλυγουντ όμως οι απόπειρες αποτυγχάνουν. Απομένουν δύο σχέδια: το πρώτο για τον Χρυσό του Σαντράρ και το δεύτερο για την Αμερικάνικη Τραγωδία του Τέοντορ Ντράιζερ.
Ειδικά για την Αμερικανική Τραγωδία πρέπει να πω ότι η μεταφορά δεν πραγματοποιείται, επειδή η σκηνοθετική σύλληψη του Αϊζενστάιν είναι πολύ πρωτοποριακή. Σκέπτεται ότι μπορεί να εικονογραφήσει τολμηρά τον εσωτερικό μονόλογο, αλλά οι μορφικές προτάσεις του ξαφνιάζουν τους παραγωγούς, οι οποίοι αντιπροτείνουν συμβιβαστικές λύσεις , γεγονός αποθαρρυντικό για τον Αϊζενστάιν.
Έχει μεσολαβήσει στο σημείο αυτό ο Σινγκλαίρ, ο οποίος έχει πολύ καλές σχέσεις με τον Στάλιν. Προσφέρει λοιπόν, χρήματα στον Αϊζενστάιν να γυρίσει στο Μεξικό το Que viva Mexico, ταινία βασισμένη στην ιστορία και τις λαϊκές επαναστάσεις στην χώρα αυτή. (….)

(αποσπάσματα από συνέντευξη του Παύλου Ζάννα στους σκηνοθέτες Αντώνη Κόκκινο και Νίκο Γραμματικό για την εκπομπή του Γ! Προγράμματος της ΕΡΑ Κινηματογραφικά Θέματα. Μέρος της απομαγνητοφωνήθηκε και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Το Δένδρο τ. 102 )