"Είμαστε ποιητές που προσπαθούν να βρουν στο χρόνο και τον τόπο, αληθινά αποτυπώματα των ανθρώπων"
Πατρίσιο Γκουσμάν

Ο Πατρίσιο Γκουσμάν/ Patricio Guzmán έχει μια αξιοσημείωτη διαδρομή στο χώρο του ντοκιμαντέρ, υπογράφοντας έργα που ξεπερνούν το χρόνο και τον τόπο. Το έργο του, συμπορεύεται με την Ιστορία, εξελίσσεται και εμπνέει τόσο τους θεατές, όσο και την επόμενη γενιά δημιουργών.
Απ’ τους σημαντικότερους ντοκιμαντερίστες παγκοσμίως, ο Πατρίσιο Γκουσμάν γεννήθηκε το 1941 στο Σαντιάγκο της Χιλής. Σπούδασε κινηματογράφο στη Μαδρίτη και στα τέλη της δεκαετίας του ’60 επέστρεψε στην πατρίδα του με στόχο να πραγματοποιήσει την πρώτη του ταινία μυθοπλασίας. Η κοινωνικοπολιτική έκρυθμη κατάσταση που επικρατούσε όμως τη δεδομένη στιγμή στη Χιλή άλλαξε ριζικά τα σχέδια του δημιουργού, καθορίζοντας – σχεδόν ορίζοντας - την μετέπειτα πορεία του.
Κατά την προεκλογική εκστρατεία του Σαλβαδόρ Αλιέντε, ο Γκουσμάν στρέφει την κάμερά του σε όσα διαδραματίζονται στους δρόμους της Χιλής, οριοθετώντας την αρχή ενός έργου – σταθμού στη φιλμογραφία του. Η μάχη της Χιλής /La batalla de Chile, (1972-’79), χωρισμένη σε τρία μέρη - Η εξέγερση της μπουρζουαζίας /La insurrección de la burguesía, Το πραξικόπημα/ El golpe de estado, Η δύναμη του λαού /El poder popular– αποτελεί το καθηλωτικό χρονικό μιας εποχής που σηματοδότησε την πρόσφατη ιστορία της χώρας. Η διακυβέρνηση και το όραμα του Αλιέντε, το πραξικόπημα Πινοσέτ, οι ραγδαίες κοινωνικές μεταβολές, όλα καταγράφονται εν τη γενέσει τους και ταυτόχρονα αναλύονται με βάση τη μαρξιστική θεωρία. Το έργο ολοκληρώθηκε μέσα σε πέντε χρόνια, ωστόσο διατρέχει όλη την κινηματογραφική πορεία του Γκουσμάν. Ο χιλιανός σκηνοθέτης ανασύρει συχνά ντοκουμέντα, εικόνες και μνήμες από τη Μάχη της Χιλής, ως αντίδοτο ενάντια στη λήθη.
Μετά το πραξικόπημα, θεωρείται persona non grata από το καθεστώς. Συλλαμβάνεται και κρατείται για σύντομο χρονικό διάστημα, πριν καταφέρει να διαφύγει από τη χώρα το Νοέμβριο του 1973. Ταξιδεύει στην Κούβα, στην Ισπανία και τη Γαλλία, απ’ όπου, εξόριστος πλέον, υπερασπίζεται τα ‘πιστεύω’ του και στηλιτεύει την πολιτική κατάσταση στη Χιλή, με όπλο του την κάμερα.
Στα ντοκιμαντέρ Χιλή, η επίμονη μνήμη /Chile, La memoria obstinada (1997) ο Γκουσμάν επιστρέφει στη Χιλή, συνοδεία ενός μικρού συνεργείου, για να επισκεφτεί για μια φορά ακόμη τον τόπο όπου εκτυλίχτηκαν τα γεγονότα και να συναντήσει κάποιους από τους χαρακτήρες της παλαιότερης ταινίας- ντοκιμαντέρ Η μάχη της Χιλής. Ο Γκουσμάν θέτει ερωτήματα που σχετίζονται με τη μνήμη και την διαρκή προσπάθεια ενός λαού να επουλώσει τα τραύματα του παρελθόντος.
Η υπόθεση Πινοσέτ /El caso Pinochet (2001), με αφορμή τη σύλληψη του Πινοσέτ στο Λονδίνο, δίνει φωνή στα ίδια τα θύματα που επέζησαν για να καταθέσουν ενώπιον των αρχών όσα βίωσαν. Η ταινία αφηγείται πώς μια μικρή ομάδα ανθρώπων στη Μαδρίτη έθεσε τις βάσεις γι’ αυτό το απίθανο κατόρθωμα: να συλληφθεί ένας δικτάτορας 25 χρόνια μετά την ανάληψη της εξουσίας. Το ένταλμα σύλληψης επιδόθηκε από τη Σκότλαντ Γιάρντ, και η Υπόθεση Πινοσέτ παρακολουθεί και τις διεργασίες του βρετανικού νομικού συστήματος που επακολούθησαν. Ο Στρατηγός πέρασε 503 μέρες σε κατ’ οίκον περιορισμό σε μια έπαυλη έξω από το Λονδίνο, ώσπου η κυβέρνηση Τόνι Μπλερ τον άφησε ελεύθερο για λόγους υγείας. Ωστόσο, είχε προηγηθεί η ιστορική και με διεθνή αντίκτυπο απόφαση της Βουλής των Λόρδων, η οποία αφαιρούσε από τον Πινοσέτ τη νομική του ασυλία και όριζε πως ακόμα και οι επικεφαλής κρατών μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνοι για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Το ντοκιμαντέρ Σαλβαδόρ Αλιέντε /Salvador Allende (2004), σε πρώτο πρόσωπο, αποτίνει φόρο τιμής στο χιλιανό πολιτικό και την ίδια στιγμή συνιστά μια εξομολόγηση του Γκουσμάν για την επιρροή που άσκησε η προσωπικότητα του Αλιέντε στη ζωή του. Εκτός από δικό του και αρχειακό υλικό, στην ταινία για τον Αλιέντε, ο κινηματογραφιστής χρησιμοποιεί και πλάνα που είχε γυρίσει ο Γιόρις Ίβενς, απ’ τους θεμελιωτές της τέχνης του ντοκιμαντέρ, συνθέτοντας, το πιο προσωπικό του ίσως έργο.
Εξίσου πολιτική, ωστόσο με διαφορετικό θεματικό άξονα είναι η ταινία του σκηνοθέτη, Ο σταυρός του νότου /La Cruz del Sur (1992), στην οποία θίγει ζητήματα θρησκείας, πνευματικότητας και μύθων, όπως αυτά εμφανίζονται στη Λατινική Αμερική. Έχοντας ως συνδετικό μοτίβο τα θρησκεύματα της Λατινικής Αμερικής, η ταινία εστιάζει στις προκολομβιανές μυθολογίες, στον ερχομό του λευκού ανθρώπου, στον συγκρητισμό που ακολούθησε και στη θεολογία της απελευθέρωσης. Το κεντρικό θέμα είναι η «λαϊκή θρησκοληψία». Στη Λατινική Αμερική, η θρησκοληψία αυτή σχηματίζει ένα είδος ιερής περιοχής, όπου βρίσκουν καταφύγιο εκατομμύρια ιθαγενείς. Το ίδιο πράγμα συμβαίνει στη Βραζιλία, όπου τα αφρικανικά θρησκεύματα συγκροτούν άλλη μία δυσπρόσιτη περιοχή, που λειτουργεί επίσης ως οχυρό και καταφύγιο. «Μ’ αρέσει αυτή η ταινία γιατί είναι η περιγραφή ενός τελετουργικού το οποίο δεν μπορώ να εξηγήσω», αναφέρει ο ίδιος ο Γκουσμάν. Και συμπληρώνει: «Δεν είναι ένα παιδαγωγικό φιλμ, αλλά ένα μίγμα ιστορίας και θρησκευτικού στοχασμού».
Στο ντοκιμαντέρ μικρού μήκους Χιλή, ένας γαλαξίας προβλημάτων /Chile, una galaxia de problemas (2010) μερικοί δημοσιογράφοι, ιστορικοί, δικηγόροι και ψυχολόγοι μιλούν για τη χιλιανή αμνησία, σε σχέση με το ιστορικό παρελθόν. Στην ταινία συμμετέχει επίσης ο Χουάν Εμίλιο Τσέιρε, πρώην επικεφαλής του χιλιανού στρατού, που πήρε μέρος στο πραξικόπημα ενάντια στον Σαλβαδόρ Αλιέντε το 1973.
Το 2010, ο Γκουσμάν υπογράφει το ντοκιμαντέρ Νοσταλγώντας το φως /Nostalgia de la luz (2010), την πιο ώριμη στιγμή της φιλμογραφίας του, ένα υπαρξιακό δοκίμιο, στο οποίο αναμοχλεύει με ποιητική διάθεση, όλα όσα τον συγκινούν και τον παρακινούν ως άνθρωπο και ως δημιουργό. Αναμφισβήτητα, ένα πολιτικό σχόλιο για τα ‘φαντάσματα’ που κληρονόμησε στη Χιλή το καθεστώς Πινοσέτ, το Νοσταλγώντας το φως, ταξιδεύει στο χώρο - στην έρημο Ατακάμα - και το χρόνο, συνδέοντας τις αρχές της αστρονομίας και της αρχαιολογίας με κοινό παρονομαστή την ανθρώπινη ύπαρξη.
O Δημήτρης Κερκινός επισημαίνει: «Το έργο του Πατρίσιο Γκουσμάν είναι συνυφασμένο με τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα στη Χιλή από τις αρχές του 1970 και μετά. Η πεμπτουσία του έργου του είναι η διάσωση της μνήμης. Σε αντίθεση με την επίσημη ιστορία της χώρας, τα ντοκιμαντέρ του διαφυλάσσουν τη μνήμη και λειτουργούν ως αντίβαρο στη μεθόδευση της αμνησίας».
Παράλληλα με τη σκηνοθετική του δραστηρίοτητα, ο Γκουσμάν διδάσκει την τέχνη του ντοκιμαντέρ σε πανεπιστήμια στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική, ενώ έχει ιδρύσει και το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Σαντιάγκο.

(δ.τ.)