Οι ταινίες «Παράδεισος τώρα», «Συριάνα» και «Μόναχο» αμφισβητούν τις πατριωτικές βεβαιότητες και τις δαιμονοποιήσεις του εχθρού

Του Graham E. Fuller*/ International Herald Tribune

Ενώ οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή δεν αφήνουν μεγάλο περιθώριο για ελπίδα, τρεις νέες ταινίες σηματοδοτούν μια στροφή από τις περιχαρακωμένες αντιλήψεις για τα προβλήματα που ταλανίζουν την περιοχή. Οι ταινίες αυτές είναι ο «Παράδεισος τώρα», του Παλαιστίνιου σκηνοθέτη Χανί Αμπού Ασάντ, η «Συριάνα» του Στίβεν Γκάγκαν και το «Μόναχο» του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Και οι τρεις έχουν προκαλέσει έντονες αντιδικίες στην Παλαιστίνη, στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ – αντιδικίες που είναι διακαιολογημένες αλλά και ωφέλιμες.
Χωρίς αμφιβολία, οι τρεις αυτές κοινωνίες έχουν υποστεί σημαντικά τραύματα – οι ΗΠΑ με κύριο σταθμό την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου. Δυστυχώς, αλλά όχι περιέργως, και οι τρεις αυτές κουλτούρες –η αμερικανική η παλαιστινιακή και η ισραηλινή– έχουν καταφύγει στις βεβαιότητες του υπερπατριωτισμού –«η πατρίδα μου έχει πάντα δίκιο»–, επιζητώντας να αντλήσουν δύναμη από την πηγή του παραφουσκωμένου εθνικισμού σε δύσκολους καιρούς. Με αποτέλεσμα, καμιά από αυτές τις κουλτούρες να μην μπορεί να συμβιβαστεί με κάτι λιγότερο από την «ολοκληρωτική νίκη», καλουπωμένη στο ασπρόμαυρο κλισέ του Καλού ενάντια στο Κακό. Αυτή τη νοοτροπία έρχεται να ταράξει η προσπάθεια των τριών ταινιών να απομακρυνθούν από τις υπερπατριωτικές απλουστευτικές βεβαιότητες.

Ηθική εξισορρόπηση της βίας
Η πραγματολογική ακρίβεια οποιασδήποτε από αυτές τις ταινίες θα αμφισβητηθεί σίγουρα από τους εμπλεκομένους, ωστόσο αυτό δεν έχει σημασία. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι οι τρεις σκηνοθέτες  επιχειρούν να αρθούν πάνω από τις στενές πατριωτικές βεβαιότητες και τις κοινότοπες δαιμονοποιήσεις του εχθρού, για να προχωρήσουν σε μια εξέταση των γεγονότων στο ανθρώπινο επίπεδο.
Στο «Μόναχο», ο Σπίλμπεργκ θέτει το ζήτημα αν η τρομοκρατική δράση των Παλαιστινίων ανταρτών δεν έχει βαθύτερες ρίζες στην ιστορία της ισραηλινοπαλαιστινιακής διένεξης και αναρωτιέται μήπως μια πολιτική συνεχούς βίας από το κράτος είναι τελικά αντιπαραγωγική. Η ταινία εξανθρωπίζει τόσο τους Παλαιστίνιους όσο και τους Ισραηλινούς –ακόμα και εκείνους που εμπλέκονται σε πράξεις βίας–, καθώς βυθίζονται σε μια σύγκρουση που μεγαλώνει το χάσμα μεταξύ τους. Ορισμένοι θεατές θα αισθανθούν να προσβάλλονται από οτιδήποτε τους φαίνεται σαν «ηθική εξισορρόπηση» ανάμεσα στην κρατική βία και την τρομοκρατία. Ο Σπίλμπεργκ, όμως, προτείνει μια ευρύτερη θέαση των πραγμάτων και παρουσιάζει την ανθρώπινη υπόσταση και τα αίτια που ωθούν τους ήρωες σαν μια διαφυγή από την αμείλικτη λογική της «βίας ενάντια στη βία».

Η παραφροσύνη της περιοχής
Στο φιλμ «Ο παράδεισος τώρα», ο Αμπού Ασάντ δείχνει τις πρακτικές και ψυχικές δοκιμασίες που βιώνουν οι κάτοικοι της κατεχόμενης Παλαιστίνης. Ταυτόχρονα, όμως, υποστηρίζει ότι η διαδικασία της στρατολόγησης, της εκπαίδευσης και της αποστολής νεαρών βομβιστών αυτοκτονίας στο όνομα της θρησκείας είναι συχνά κυνική, εκμεταλλευτική, χυδαία και άδοξη. Θέτει υπό αμφισβήτηση τη θεμελιακή σοφία της καταφυγής στη βία και στις βομβιστικές απόπειρες ως τρόπου για να επιτευχθούν οι στόχοι των Παλαιστινίων. Ο Αμπού Ασάντ υποστηρίζει επίσης ότι υπάρχει μια ενεργή πηγή παραφροσύνης στην περιοχή. Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι ότι προσφέρει μια ζωντανή εικόνα του φυσικού και ψυχολογικού περιβάλλοντος, το οποίο «δημιουργεί» νεαρούς βομβιστές αυτοκτονίας, νεαρούς μαχητές που οδηγούνται προς μια φριχτή σφαγή χωρίς νόημα.
Τέλος, στη «Συριάνα», ο Στίβεν Γκάγκαν δίνει στον θεατή να καταλάβει πώς φτωχοί και σκληρά εκμεταλλευόμενοι εργάτες στις εγκαταστάσεις άντλησης πετρελαίου του Κόλπου μπορούν να ριζοσπαστικοποιηθούν και να στραφούν σε αντιαμερικανικές βομβιστικές επιχειρήσεις. Ανεξάρτητα από το αν συμφωνούμε ή όχι με την αμερικανική πολιτική, η αραβική αντίληψη για τον αμερικανικό ρόλο στη Μέση Ανατολή και για το σύνολο του αμερικανικού «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» γίνεται κατανοητή μέσα από αυτές τις ταινίες. Εμείς οι Αμερικανοί δεν μπορούμε πλέον να βλέπουμε την πολιτική μας με τους όρους Καλού και Κακού, που η υπερθερμασμένη πατριωτική ρητορική θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε. Τα ανθρώπινα πρόσωπα και η πραγματικότητα στην περιοχή αυτή του κόσμου προσφέρουν μια πιο σύνθετη εικόνα των πραγμάτων, την απαραίτητη αφετηρία για μια πιο συνετή πολιτική.

Στο όνομα του Καλού
Η κοινή γνώμη στην κάθε μία από αυτές τις κοινωνίες δεν είναι καθόλου έτοιμη να αποδεχτεί αυτά τα μηνύματα, και αυτό είναι κατανοητό. Οι ιδεολογικοί υπερπατριώτες αντιτίθενται σε κάθε αμφισβήτηση της ιδεολογικής απλοϊκότητας και σαφήνειας που προκύπτει από την επαφή με μια περίπλοκη, πολυσύνθετη πραγματικότητα. Θέλουν να δώσουν τον καλό αγώνα στο όνομα ενός μουσουλμάνου, εβραίου ή χριστιανού Θεού και των πολιτιστικών αξιών που επιβάλλει η θρησκεία τους. Οι περισσότεροι πολίτες ανησυχούν και φοβούνται, και βλέπουν τον πόλεμο ως την αναπόφευκτη διέξοδο για την ασφάλειά τους. Και οι τρεις αυτοί σκηνοθέτες μάς καλούν να δούμε τα πράγματα από μια οπτική γωνία που αμφισβητεί την απλοϊκή λύση της αιματοχυσίας στο όνομα της αυτοσυντήρησης των κοινωνιών. Οι ταινίες τους μπορούν να πυροδοτήσουν χρήσιμο στοχασμό και στις τρεις αυτές κοινωνίες, την Παλαιστίνη, το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, όσον αφορά την αποτελεσματικότητα της βίαιης πολιτικής. Καμιά από αυτές τις κοινωνίες δεν θα ήταν έτοιμη για τέτοιες ταινίες πριν από δύο–τρία χρόνια. Σήμερα ίσως να μπορούν να επιδείξουν μεγαλύτερη δεκτικότητα – και να οδηγηθούν σε μεγαλύτερη σύνεση.

* Ο Γκράχαμ Φούλερ είναι συγγραφέας και έχει χρηματίσει αντιπρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Πληροφοριών, στη CIA. Το τελευταίο βιβλίο του είναι το «The Future of Political Islam» (Το μέλλον του πολιτικού Ισλάμ»).

H KAΘHMEPINH Hμερομηνία : 05-02-2006