του Ροβήρου Μανθούλη

Είχα ζήσει όλη την αποκρουστική μακαρθική ιστορία του Καζάν, που συνέπεσε με τις κινηματογραφικές σπουδές μου στην Αμερική. Παρακολουθούσα έκτοτε την πορεία του να δω με ποιο τρόπο θα ξεπερνούσε τις ντροπές του αυτός ο μέγας σκηνοθέτης και μικρός άνθρωπος. Που υπήρξε κάποτε το ίνδαλμά μου. Την εποχή του «Λεωφορείου ο Πόθος».
Ξυπνάω ένα πρωί (12 Απριλίου του 1952) και βλέπω το πρωτοσέλιδο άρθρο του στους «Τάιμς» της Νέας Υόρκης. Προφανώς τον υποχρέωσαν να το γράψει, μετά την κατάθεση που είχε κάνει την προηγουμένη στην Επιτροπή Αντι-αμερικανικών Ενεργειών... Στην οποία «έδωσε» περί τους 25 συντρόφους του στο κομμουνιστικό κόμμα στο οποίο ανήκε και ο ίδιος. Το άρθρο του ήταν μια δήλωση μετανοίας. Κι ένα μεγάλο πλήγμα για όλους μας, σπουδαστές και καθηγητές. Ιδιαίτερα για μένα. Για μένα ήταν ο Ηλίας Καζαντζόγλου, ο συμπατριώτης μου.
Ο Καζάν βέβαια δεν ήταν ο μόνος που λύγισε. Και μόνο όσοι έδωσαν ονόματα συνέχιζαν να γυρίζουν ταινίες. Η ταινία που γύρισε το 1954, Το «Λιμάνι της Αγωνίας» (Waterfront), μοιάζει να θέλει να δικαιώσει την προδοσία του πληροφοριοδότη ήρωα της ταινίας. Ο Καζάν είχε επιλέξει ένα σενάριο του Αρθουρ Μίλερ. Ο Μίλερ «σβήστηκε» από το Χόλιγουντ (λόγω Μαύρης Λίστας) και τη θέση του σεναριογράφου πήρε ο Μπαντ Σούλμπεργκ, άλλος ένας πληροφοριοδότης της Επιτροπής.
(Ονόματα έδωσε και ο Λι Κομπ που παίζει στην ταινία.) Ολοι ξέρουν ότι ο Καζάν γύρισε την ταινία για να δικαιολογήσει τη δική του προδοσία. Ο Μίλερ έγραψε αμέσως το «Ψηλά από τη Γέφυρα» (Α view from the bridge), μια απάντηση στο Λιμάνι της Αγωνίας του Καζάν, που αφαιρεί κάθε δικαιολογία από τον προδότη.
Λίγο ύστερα από όλ' αυτά τον συναντώ πού; Στον προθάλαμο του Γιώργου Ράλλη, υπουργού Προεδρίας! Απέναντι από το δικό μου γραφείο του έφεδρου ανθυπολοχαγού-διερμηνέα. Τον είδα να περιμένει στωικά, κανένας δεν του μιλούσε, μάλλον ο Καζάν δεν μίλαγε καλά ελληνικά - για να μην πω καθόλου. Πηγαίνω κοντά του και του συστήνομαι. «Τι κάνεις εδώ;» του λέω. «Πού είμαι;» μου απαντάει, ανήσυχος! Εμοιαζε δυναμικός, σκληρός, απρόσβλητος. Τον είχαν φέρει στον Ράλλη, ποιος ξέρει για ποιο θέμα, ίσως να σχεδίαζε από τότε το «Αμέρικα, Αμέρικα». («Για να "δώσει" τίποτα ονόματα Ελληνο-αμερικανών», μου είπε κάποιος από τη Λουμιδική παρέα...) Τον πλησίασα να τον γνωρίσω. Κανείς δεν του είχε είπε πού και σε ποιον τον είχαν φέρει! Του εξήγησα, ησύχασε, τι άλλο να πεις με τον Καζάν στον προθάλαμο ενός υπουργού που άλλοι σαράντα περίμεναν να τον δουν; Πήγα στη γραμματέα του Ράλλη, εξήγησα ποιος είναι ο Καζάν -γιατί τους ήταν εντελώς άγνωστος- και ζήτησα να τον πάρει αμέσως μέσα, στον υπουργό.
Τον Καζάν συνάντησα άλλες δύο φορές, 22 χρόνια αργότερα, σε κοινωνικές συναναστροφές, τη μία σε δεξίωση της Βουγιουκλάκη. Ηταν ένας άλλος Καζάν. Ευλύγιστος, φλύαρος, ρηχός. Τι τον έφερνε στην Ελλάδα, δεν κατάλαβα. Οπως δεν κατάλαβα πώς αυτός ο άνθρωπος ο χωρίς τσίπα έκανε το ένα αριστούργημα μετά το άλλο. Αναγκάστηκε. Αυτό ισχυρίστηκε στους κοντινούς του φίλους. Οτι, μετά την πρώτη κατάθεση, τον φώναξε ο αρχηγός του FBI, ο Εντγκαρ Χούβερ, και του είπε «αν δεν δώσεις ονόματα, θα μπεις φυλακή για περιφρόνηση της Επιτροπής». Οτι τον φώναξε ο Σπύρος Σκούρας (πρόεδρος της 20th Century Fox) και του είπε «αν δεν δώσεις ονόματα, δεν πρόκειται να ξανακάνεις ταινία σ' όλη σου τη ζωή». Στο άρθρο του όμως των «Τάιμς» άλλα μας είπε... Οτι έπρεπε να αποκαλυφτεί το σχέδιο του διεθνούς κομμουνισμού να υποτάξει τον αμερικανικό λαό, ότι «η μυστικότητα εξυπηρετεί τον κομμουνισμό», κ.λπ. Τον κοίταζα να τριγυρνάει μ' ένα ουίσκι στο χέρι και να φλερτάρει την Αλίκη. Σκεφτόμουν, καλά όλ' αυτά τα αντικομμουνιστικά, αλλά δεν ντράπηκε να δώσει τα ονόματα των πιο κοντινών του συνεργατών στο περίφημο Group Theatre της δεκαετίας του '30; Οπου με τον Λι Στράσμπεργκ εφάρμοσαν τη μέθοδο Στανισλάβσκι και από το οποίο Group Theatre ξεπήδησε το Actor's Studio; Δεν ντράπηκε να δώσει τον μεγάλο θεατρικό συγγραφέα Cliford Oddets, την Paula Strasberg (γυναίκα του Λι), τον John Garfield, τη Stella Adler, το συνθέτη Kurt Weill;... Που μπήκαν όλοι στη Μαύρη Λίστα κι έμειναν άνεργοι για χρόνια; Ενας βιογράφος του λέει ότι ο Καζάν δεν τους πρόδωσε όλους τους συντρόφους που είχε στον κομματικό πυρήνα στον οποίον ανήκε. Πρόδωσε μόνο όσους μισούσε! Ηταν, λέει, «ο τύπος του αποκεφαλιστή»...
Οι ταινίες του Καζάν έσβησαν τις βρομιές του; Μεγάλο το ερώτημα... Οι μισοί από τα θύματά του λένε ναι, οι άλλοι μισοί όχι. Ο Ντασσέν έμενε σιωπηλός κάθε φορά που του έθετα αυτό το ερώτημα. Οταν ο ηθοποιός Tony Kraber (συνιδρυτής του Group Theatre με τον Καζάν) ρωτήθηκε στην Επιτροπή αν η κατάθεση του Καζάν ήταν ακριβής, είπε: «Μιλάτε για τον Καζάν που ένα βράδυ έδωσε τα ονόματα που έδωσε και το πρωί της επομένης υπέγραψε ένα συμβόλαιο 400.000 δολαρίων για την αμοιβή του;» Στα ελληνικά πλαίσια, θα ήταν σαν να φώναζαν τον Κάρολο Κουν στην Ασφάλεια και για να μην του κλείσουν το Θέατρο Τέχνης, να κατέδιδε ως κομμουνιστές την Ελλη Λαμπέτη, τον Γιώργο Λαζάνη, τον Μάριο Πλωρίτη ή τον Βασίλη Διαμαντόπουλο.

(Δημοσιεύτηκε στην εφ. Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 4 Ιουλίου 2014)