του Spencer Ackerman /The Guardian

Το ντοκιμαντέρ «Citizenfour», που θα αρχίσει να προβάλλεται στις ΗΠΑ από τις 24 Οκτωβρίου, πρέπει να ήταν φοβερά δύσκολο να γυριστεί. Το θέμα του είναι το παγκόσμιας εμβέλειας σύστημα παρακολούθησης, ένα ψηφιακό εγχείρημα που εξαπλώνεται χωρίς να γίνεται ορατό. Οι σκηνές του εκτυλίσσονται σε «πληκτικές» αίθουσες δικαστηρίων, κέντρα ηλεκτρονικής παρακολούθησης, ξενοδοχεία. Ωστόσο η Λόρα Πόιτρας, η οποία το σκηνοθέτησε, κατάφερε να κάνει τα 114 λεπτά της διάρκειάς του να δονούνται από τη νευρική ενέργεια της αποκάλυψης.
Η Πόιτρας, η πρώτη δημοσιογράφος με την οποία ήλθε σε επαφή ο Εντουαρντ Σνόουντεν/ Edward Snowden, ο συνεργάτης της αμερικανικής National Security Agency που αποκάλυψε το σύστημα παρακολούθησης, μοιάζει πολύ με το θέμα της. Σπανίως εμφανίζεται σε ειδησεογραφικά προγράμματα ή συζητήσεις. Είναι μια φιγούρα με πολύ διακριτική παρουσία στην ίδια την ταινία της, όπου περισσότερο την ακούς παρά τη βλέπεις.
Ωστόσο υπήρξε εκείνη που επί 16 μήνες προώθησε μια ροή αποκαλύψεων, οι οποίες οδήγησαν την NSA σε νέα εποχή απαξίωσης. Το «Citizenfour» δείχνει στο κοινό πόσο μεγάλη ήταν η τόλμη που συναντήσαμε όσοι συνεργαστήκαμε μαζί της στα ρεπορτάζ για την NSA. Η ταινία της είναι ένας θρίαμβος της δημοσιογραφίας.
Στον πυρήνα του, το «Citizenfour» είναι η αφήγηση, μέσα από το βλέμμα της Πόιτρας, για το πώς ξεδιπλώθηκαν οι αποκαλύψεις του Σνόουντεν, από τις πρώτες πληροφορίες που της έστειλε κάνοντας νύξεις για το τι θα ακολουθούσε, μέχρις ότου είδε τον εαυτό του να δικαιώνεται όταν έγινε παράδειγμα προς μίμηση (η ταινία πήρε τον τίτλο της από το ψευδώνυμο που χρησιμοποίησε ο Σνόουντεν στις επικοινωνίες του με την Πόιτρας). Το χρονικό διάστημα πριν από τη συνάντησή της με τον Σνόουντεν συμβολίζεται από ένα αυτοκίνητο που ταξιδεύει μέσα σε σκοτεινό τούνελ, αμυδρά φωτισμένο από κόκκινα φωτάκια στην οροφή, έως ότου το φως του ήλιου εισβάλει ορμητικά μέσα, όταν εκείνη και οι συνεργάτες της, ο Γκλεν Γκρίνγουολντ και ο Γιούεν Μακάσκιλ του «Γκάρντιαν», φθάνουν στο Χονγκ Κονγκ για τη μοιραία συνάντηση.
Το περίγραμμα της ιστορίας είναι πλέον γνωστό. Ο Σνόουντεν, «υπεργολάβος» συνεργάτης της NSA, προμηθεύει σε δημοσιογράφους πληθώρα αποδεικτικών στοιχείων για μια βιομηχανικής κλίμακας παρακολούθηση που καλύπτει μεγάλο μέρος των παγκόσμιων επικοινωνιών και, στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, εγκαταλείπει την ελπίδα να ζήσει μια φυσιολογική ζωή. Η Πόιτρας εστιάζει τον φακό της και στις δύο πλευρές της απόφασης του Σνόουντεν.
Η εξήγηση με κατανοητό τρόπο για το πώς λειτουργεί το σύστημα επίβλεψης, και γιατί αυτό έχει σημασία, γίνεται περισσότερο ανατριχιαστική όσο πιο βαθιά σκάβει κανείς μέσα στον «θησαυρό» της NSA.
Ενας πολύ αποτελεσματικός τρόπος με τον οποίο επιδεικνύεται το εύρος της παρακολούθησης είναι η κινηματογράφηση του ερευνητή και δημοσιογράφου Τζέικομπ Απλμπάουμ την ώρα που ενημερώνει διαδηλωτές του κινήματος Occupy Wall Street για τα πρότυπα διαβίωσης που αποκαλύπτονται μέσα από τις πιστωτικές τους κάρτες, τα ταξιδιωτικά έγγραφα, τα τηλεφωνικά αρχεία τους: το πλέγμα των στοιχείων που αποκαλύπτουν τις σχέσεις και τις επιλογές μας και που, άσχετα με την πραγματικότητα, μπορούν να μας κάνουν να φαινόμαστε ύποπτοι. Οποιοσδήποτε χρησιμοποιεί τους σύγχρονους τρόπους επικοινωνίας έχει προμηθεύσει άθελά του στην NSA πολύτιμες πληροφορίες.
Από τον Ιούνιο του 2013, ο Σνόουντεν έχει γίνει σύμβολο σε όλο τον κόσμο, προκαλώντας συχνά παρανοϊκές αντιδράσεις (Ρώσος κατάσκοπος! Κορόιδο των Κινέζων!) από ανθρώπους που αμφισβητούν, σκόπιμα ή όχι, τα κίνητρά του. Παρότι συχνά παρουσιάζεται ως αλαζόνας, ιδιαίτερα από ιδιοτελείς γραφειοκράτες, ο Σνόουντεν λέει στην Πόιτρας, τον Γκρίνγουολντ και τον Μακάσκιλ, ότι θέλει να αποφασίζουν οι δημοσιογράφοι και όχι ο ίδιος για το τι πρέπει να βγει στη δημοσιότητα. Διακατέχεται από ασυνήθιστη ηρεμία την ώρα που καταλαβαίνει ότι γίνεται πλέον στόχος αέναης καταδίωξης. Ωστόσο τα μάτια του κοκκινίζουν και οι ώμοι του κυρτώνουν όταν αντιλαμβάνεται το βάρος που έχει φορτώσει στην οικογένειά του και στη φίλη του – με την οποία πρόσφατα ξανασυναντήθηκε στη Ρωσία, μια χώρα όπου ποτέ δεν είχε την πρόθεση να εγκατασταθεί.

Ελλειψη φόβου
Η ταινία αφήνει πολλά ερωτήματα αναπάντητα, όπως ο ρόλος του Wikileaks στο δράμα του Σνόουντεν –ο Τζούλιαν Ασάνζ εμφανίζεται για πολύ λίγο μπροστά στην κάμερα– και οι συνθήκες ζωής του Σνόουντεν στη Ρωσία, που του παραχώρησε άσυλο. Ωστόσο το «Citizenfour» δείχνει ότι ο Σνόουντεν έχει δικαιωθεί, όταν επιβεβαιώνει ότι ο Γκρίνγουολντ, η Πόιτρας και ο συνεργάτης τους Τζέρεμι Σάκιλ, εργάζονται τώρα με έναν καινούργιο «εκ των έσω» πληροφοριοδότη, κάποιον που προφανώς εμπνεύστηκε από τον Σνόουντεν. Αν και αποφεύγει να το δείξει, ο Σνόουντεν φαίνεται συγκινημένος από αυτή την εξέλιξη. Με δεδομένα τα πάθη που έχουν ξεσηκώσει οι αποκαλύψεις, είναι αξιοσημείωτη η ψυχραιμία και η νηφαλιότητα που χαρακτηρίζει το «Citizenfour». Μία από τις λίγες συναισθηματικά έντονες στιγμές του, είναι όταν ο Σνόουντεν και ο Γκρίνγουολντ συζητούν για το πνεύμα που παρακίνησε τόσο το ρεπορτάζ όσο και την απόφαση του Σνόουντεν να αποκαλυφθεί. Ο Γκρίνγουολντ το περιγράφει ως «η έλλειψη φόβου και το “φτάνει πια”». Ηταν η έλλειψη φόβου που προσείλκυσε τον Σνόουντεν στην Πόιτρας, και αυτό φαίνεται μέσα από την κάμερά της.

(Η ελληνική μετάφραση δημοσιεύθηκε στην εφ. Η Καθημερινή, 19.10.2014)