Με αφορμή το κάπνισμα, ο χαρακτηρισμός των ταινιών ως «ακατάλληλων για ανηλίκους» προκαλεί έντονες αντιγνωμίες στις ΗΠΑ

του A. O. Scott/ International Herald Tribune

Μαζί με ρεκόρ κερδών –πάνω από 1,6 δισ. δολάρια μέχρι τώρα, παγκοσμίως– ένα ζευγάρι Χρυσές Σφαίρες και κάμποσες υποψηφιότητες για Οσκαρ, το «Αβαταρ»/ Avatar του Τζέιμς Κάμερον/ James Cameron’s  έχει συγκεντρώσει και πολλές αντίθετες γνώμες. Μερικές από τις επικρίσεις αφορούν ζητήματα πολιτικής αλληγορίας και θεολογικών συνεπαγωγών, καθώς διάφοροι δυσαρεστημένοι έχουν αποφανθεί ότι η ταινία αυτή, που σπάει παντού τα ταμεία, πιθανόν να αποτελεί μια καλυμμένη επίθεση στην Αμερική, στον καπιταλισμό, στον μονοθεϊσμό, στην ανθρωπότητα γενικώς ή σε όλα τα παραπάνω μαζί. Η πιο αυστηρή, όμως, επίθεση εναντίον του «Αβαταρ», στις ΗΠΑ, εστίασε πάνω σε κάτι που μπορεί να φαίνεται, σε σύγκριση με τα προηγούμενα μείζονα θέματα, σαν ασήμαντη λεπτομέρεια. Απ’ όλες τις μεγαλόστομες ατάκες και τις μελοδραματικές στιγμές της ταινίας, καμιά δεν αποδείχθηκε τόσο προκλητική όσο μια φράση που προφέρει η Γκρέις Ογκουστιν, η επιστήμων που ερμηνεύει η Σιγκούρνι Γουίβερ: «Μα, πού στο καλό είναι το τσιγάρο μου;».

«Ελεύθερες καπνού»
Από την άποψη των ακτιβιστών κατά του καπνίσματος, η σωστή απάντηση θα έπρεπε να είναι: «Πουθενά, τουλάχιστον σε σκηνή ταινίας κατάλληλης για ανηλίκους». Η λογική της εκστρατείας για smoke-free ταινίες (ταινίες «ελεύθερες καπνού»), η οποία απαιτεί να χαρακτηρίζονται «ακατάλληλες» όλες σχεδόν οι σκηνές όπου κάποιος καπνίζει επί της οθόνης, είναι αρκετά ξεκάθαρη. Εάν το γραφείο ελέγχου της Αμερικανικής Κινηματογραφικής Ενωσης προειδοποιεί τους γονείς για ζητήματα όπως το σεξ, η βία, οι βωμολοχίες και τα ναρκωτικά, γιατί δεν θα έπρεπε να προστατεύει επίσης τα παιδιά από την έκθεση σε ένα θανάσιμο (αν και νόμιμο) προϊόν που αρρωσταίνει και σκοτώνει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους κάθε χρόνο; Από το 2007, η ΑΚΕ έχει εξετάσει το θέμα του καπνίσματος προκειμένου να πάρει τις αποφάσεις της, ενώ ένα τουλάχιστον στούντιο, η Ντίσνεϊ, έχει «κόψει» το κάπνισμα από όλες τις «οικογενειακές» ταινίες της.
Θα έπρεπε αυτό να ισχύει για όλες τις ταινίες που είναι πιθανό να τις δουν παιδιά; Στη συζήτηση περί κινηματογράφου και καπνίσματος, ακόμη και οι ξεκάθαρες θέσεις –ότι τα παιδιά πρέπει να προστατεύονται από εικόνες που μπορεί να επηρεάσουν τη συμπεριφορά τους ή ότι οι κινηματογραφιστές πρέπει να είναι απαλλαγμένοι από λογοκρισία και παρεμβάσεις– περιπλέκονται από ερωτήματα περί περιεχομένου και αποχρώσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί υπό τη δημόσια συζήτηση για το κάπνισμα (ή για τη βία ή για τη σεξουαλική ελευθεριότητα ή για οποιοδήποτε άλλο κοινωνικό πρόβλημα έχει τραβήξει προς στιγμήν τα φώτα της δημοσιότητας) υπάρχει ένας άλλος, πολύ πιο περίπλοκος προβληματισμός όσον αφορά τις ταινίες και τον τρόπο που καθρεφτίζουν ή αποκρύπτουν την πραγματικότητα.

Το βασίλειο της οθόνης
Η δύναμη των ταινιών είναι αναμφισβήτητη, αλλά και φευγαλέα. Ακόμη και τα παιδιά, ξέρουν ότι αυτά που δείχνουν οι ταινίες δεν είναι πραγματικά. Ωστόσο, ακόμη και οι πιο εκλεπτυσμένοι ή κυνικοί θεατές αναζητούν συνήθως στην οθόνη σχέδια και ιδέες για την πραγματική ζωή. Η οθόνη είναι, ανάμεσα σε άλλα, ένα βασίλειο λάμψης, όπου συνηθισμένες πράξεις αποκτούν ένα λούστρο πολύ πέρα από αυτό που διαθέτουν στον καθημερινό κόσμο.
Οι κοινωνιολόγοι παρακολουθούν συστηματικά τις ενδείξεις για τη σχέση ανάμεσα στη συμπεριφορά επί της οθόνης και εκτός αυτής και μερικοί επιμένουν ότι τέτοιος συσχετισμός δεν μπορεί να υπάρχει. Εμείς οι υπόλοιποι ξέρουμε πολύ καλά ότι δεν παίζουμε με σφυριά και δυναμίτες επειδή είδαμε να το κάνουν το Κογιότ και ο Μπαγκς Μπάνι. Παραδεχόμαστε, όμως, ταυτόχρονα ότι οι πράξεις μας, οι φαντασιώσεις μας και οι εικόνες που καταναλώνουμε δεν βρίσκονται και τόσο μακριά μεταξύ τους. Και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο οι ταινίες προσελκύουν πάντα την προσοχή των λογοκριτών.
Το σύστημα που ισχύει τώρα στις ΗΠΑ είναι αρκετά περίπλοκο, με μια σειρά ενδείξεων που συνοδεύουν τις ταινίες. Το παλιό Χ («ακατάλληλο για ανηλίκους») έχει αντικατασταθεί με το NC-17 («ακατάλληλο για τους κάτω των 17») και υπάρχουν επίσης οι χαρακτηρισμοί R (η παρακολούθηση της ταινίας για τους κάτω των 17 επιτρέπεται μόνο αν συνοδεύονται από ενήλικα), PG-13 («σοβαρή προειδοποίηση προς γονείς παιδιών κάτω των 13 ετών»), PG (συνιστάται η γονική συναίνεση), ενώ η ένδειξη G σημαίνει ότι το φιλμ είναι κατάλληλο για όλους.
Οι επικριτές του συστήματος κατηγορούν την επιτροπή ελέγχου ότι δείχνει πολύ μεγαλύτερη ανοχή στη βία παρά στο σεξ, λιγότερη ανοχή στις ομοφυλόφιλες σχέσεις παρά στις ετεροφυλόφιλες. Επίσης, ότι δείχνει μεγάλη εμμονή σε τεχνικά θέματα, όπως τα γκρο-πλαν και οι γωνίες λήψης, και ότι μπορεί να χαρακτηρίσει μια ταινία ακατάλληλη μόνο και μόνο επειδή περιέχει «κακά λόγια». Παράδειγμα ο «Μπίλι Ελιοτ» –ταινία ψυχικής ανάτασης και ενθάρρυνσης όσο λίγες, με θέμα ένα αγόρι λαϊκής οικογένειας που ονειρεύεται να γίνει χορευτής και τα καταφέρνει– που πήρε χαρακτηρισμό R στις ΗΠΑ επειδή οι ήρωες του φιλμ, Αγγλοι προλετάριοι, μιλούν λίγο-πολύ όπως θα μιλούσαν στην πραγματική ζωή.
Το φιλμ «Είναι μπερδεμένο», μια ρομαντική κομεντί «ερωτικού τριγώνου» μεσηλίκων, με τη Μέριλ Στριπ, τον Στιβ Μάρτιν και τον Αλεκ Μπόλντουιν, δεν εκθέτει τους θεατές ούτε σε βία ούτε σε σεξουαλικές ακρότητες ούτε σε βωμολοχίες. Το ότι πήρε τον χαρακτηρισμό R στις ΗΠΑ οφείλεται σε μια σκηνή όπου η κ. Στριπ και ο κ. Μπόλντουιν καπνίζουν ένα τσιγαριλίκι – και δεν υποφέρουν από δυσάρεστα συμπτώματα, εκτός από μια χαζοχαρούμενη ζαλάδα.

Ελεγχος και εμμονές
Με τη σχολαστική νοοτροπία του, το σύστημα ελέγχου των ταινιών αδυνατεί να φανταστεί ότι η σκηνή αυτή μπορεί να έχει αποτρεπτικά αποτελέσματα για τους εφήβους: αν η γιαγιά και ο παππούς καπνίζουν μαριχουάνα, πόσο «κουλ» μπορεί να είναι; Το ίδιο και με τα τσιγάρα: το να εξορίζονται σε έναν απαγορευμένο αλλά εύκολα προσβάσιμο χώρο είναι πιθανόν να τα κάνει πιο ελκυστικά στο νεανικό κοινό. Η κίνηση για ταινίες «ελεύθερες καπνού» ισχυρίζεται ότι ο χαρακτηρισμός R για το κάπνισμα δεν είναι μόνο σωστός, αλλά αναπόφευκτος. Τότε, όμως, το απαγορευτικό σήμα θα πρέπει να επεκταθεί για να συμπεριλάβει κι άλλα επικίνδυνα προϊόντα ή συμπεριφορές. Τι θα γίνει με τα πυροβόλα όπλα; Και τα λιπαρά τρόφιμα; Μήπως πρέπει να απαγορευτεί και η μπίρα;
Το 2154, τη χρονιά που εκτυλίσσεται η πλοκή του «Αβαταρ», είναι πιθανόν να μην υπάρχει πια το κάπνισμα. Αν όμως εξακολουθούν να υπάρχουν ταινίες, θα υπάρχουν ακόμη αντιγνωμίες για το τι θα πρέπει να δείχνουν και τι όχι. Είναι αντιγνωμίες σύμφυτες με την τέχνη αυτή και την περίπλοκη σχέση μας μαζί της. Θέλουμε ταινίες που να αναγνωρίζουν την πραγματικότητα, αλλά και να δίνουν έμφαση στα πιο εντυπωσιακά στοιχεία της, να μας δίνουν ένα όραμα για έναν τέλειο κόσμο όπου όλα επιτρέπονται, έναν κόσμο που είναι σέξι, επικίνδυνος, φοβερός, γεμάτος απολαύσεις, αλλά και ασφαλής για τα παιδιά.

H KAΘHMEPINH 21-02-2010