Όπως ο Jack Nicholson στο King of Marvin Gardens εγκατέλειψε την ασφάλεια και το ημίφως του ραδιοφωνικού στούντιο για να εκτεθεί στο ψύχος και το χειμωνιάτικο φως του Atlantic City, για να ζήσει την αυταπάτη ενός ονείρου, έτσι και ο Bob Rafelson από την αρχή της καριέρας του εκτέθηκε στους ανέμους της αλλαγής, στις αυταπάτες και τις ουτοπίες της δεκαετίας του 60. Επίλεκτο μέλος της πιο λαμπερής γενιάς του αμερικάνικου κινηματογράφου των δεκαετιών 60 και 70 -μαζί με τους Martin Scorsese, Francis Ford Coppola, Brian DePalma, Monty Helman, Terrence Malick και Peter Bogdanovich- ανανέωσε το τοπίο στο αμερικάνικο σινεμά, καταγράφοντας το πνεύμα της αντικουλτούρας (Head, Five Easy Pieces, King of Marvin Gardens) και αρνούμενος τα στερεότυπα του σινεμά των στούντιο. Η αφηγηματική άνεση, ο αυτοσχεδιασμός (στις πρώτες του ταινίες), η προσωπική αναζήτηση και το ταξίδι, ένας σαρκαστικός τόνος, η νουάρ μυθολογία, η απεικόνιση προσώπων ιδιαίτερων και μια κριτική ματιά στους ακλόνητους θεσμούς της αμερικάνικης κοινωνίας (στην οικογένεια): αποτελούν συστατικά στοιχεία της σκηνοθετικής του ταυτότητας.
Διαμορφωτής ενός ποπ φαινομένου (δημιούργησε το γκρουπ The Monkees) ο Bob Rafelson δεν υπέκυψε στην εξουσία των στούντιο: Εξ' αρχής ανεξάρτητος, ίδρυσε την εταιρεία BBS (υπεύθυνη για εμβληματικές ταινίες, όπως το Easy Rider και Last Picture Show), και σκηνοθέτησε ταινίες ορόσημα για την δεκαετία του 70 όπως το Five Easy Pieces.

Η διαδρομή που διήνυσε για πάνω 35 χρόνια ήταν γεμάτη με παρακάμψεις και μεγάλα χρονικά κενά. Πρόσωπο που τον συνόδευσε σ' αυτήν την πορεία υπήρξε ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ηθοποιούς αυτών των χρόνων, ο Jack Nicholson. Στην συνεργασία Rafelson- Nicholson σε 5 ταινίες (και μια συγγραφή σεναρίου) μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια από τις ελάχιστες τόσο στενές συμβιωτικές σχέσεις ηθοποιού -σκηνοθέτη στο χώρο του σύγχρονου αμερικάνικου κινηματογράφου (μαζί με την σχέση του DeNiro- Scorsese). Υπεύθυνος σ' ένα μεγάλο βαθμό για την κινηματογραφική persona του Nicholson ως εμβληματικού εκπροσώπου της αντικουλτούρας (Five Easy Pieces, King of Marvin Gardens) αλλά και ως ηθοποιού σταρ (Postman Always Ring Twice), o Rafelson κατέγραψε, μέσα απ' αυτήν την συνεργασία, το πέρασμα του χρόνου και τις αλλαγές των καιρών: από την νεανική δυσθυμία του Five Easy Pieces, στην παθιασμένη ερωτική σχέση του Postman και από εκεί στα όνειρα και στα πάθη της μέσης ηλικίας στο Blood + Wine.
Στην διαδρομή του ως σκηνοθέτης ο Bob Rafelson κινήθηκε κυρίως μεταξύ δύο πόλων. Από την μια προσαρμογές έργων της νουάρ λογοτεχνίας -όπως Postman Always Ring Twice του James Cain, Poodle Springs του Raymond Chandler, House on Turk Street του Dashiell Hammett-, αλλά και ταινίες σαν Black Widow ή το Blood + Wine. Στις ταινίες αυτές -που συχνά υπακούουν στην τυπολογία ενός κινηματογραφικού είδους, του crime drama-, το βάρος δίνεται λιγότερο στις αφηγηματικές εντάσεις και περισσότερο στα πρόσωπα, στην ψυχολογία τους. Εικονογράφηση της σκοτεινής αμερικάνικης ψυχής ή κριτική για τις παράπλευρες απώλειες του αμερικάνικου ονείρου, οι ταινίες αυτές είναι σύγχρονες ερμηνείες της νουάρ μυθολογίας, καθώς επικεντρώνονται στις αυταπάτες που γεννά το αμερικάνικο όνειρο, στα ηθικά κίνητρα των χαρακτήρων, στην απληστία και στα πάθη που αναστατώνουν τις ψυχές τους, στη λαγνεία, στον ζωώδη, άγριο και ανεξέλεγκτο ερωτισμός που καθορίζει τις πράξεις τους.

Και από την άλλη υπάρχουν ταινίες που χαρακτηρίζονται από ένα έντονο προσωπικό στοιχείο, ακόμα και όταν μοιάζουν να υπακούουν σε στερεότυπα (όπως το Stay Hungry). Εδώ θα συναντήσουμε ήρωες γεμάτους αντιφάσεις και εσωτερικές συγκρούσεις, που κυνηγούν αέναα χίμαιρες. Το έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε ο κινηματογράφος του Bob Rafelson και στο οποίο κινούνται αυτά τα πρόσωπα, ορίζεται τόσο από την δυσφορία και ανησυχία που κυριαρχούσε στην αμερικανική κοινωνία στα τέλη της δεκαετίας του 60 όσο από τις προβληματικές και δυσλειτουργικές σχέσεις των κεντρικών προσώπων με το περιβάλλον τους (οικογενειακό ή ευρύτερο). Δυσθυμία και συναισθηματικό κενό, απόρριψη της οικογενείας και άρνηση του κομφορμισμού, σημαδεύει τους ήρωες. Τα πρόσωπα αυτά στιγματίζονται από την ανία και την πλήξη και αναζητούν μια διέξοδο (Five Easy Pieces, King of Marvin Gardens, Stay Hungry). Η φυγή, η περιπλάνηση, η οικειοθελής αποχώρηση από την οικογένεια και την τάξη (class), η απόρριψη κυρίαρχων αξιών οδηγούν τα βήματα των ηρώων. Σ' αντίθεση με τα κλασικά γουέστερν, όπου οι ήρωες περιφέρονται προς αναζήτηση ενός οίκου και μίας οικογένειας, στις ταινίες του Bob Rafelson οι ήρωες φεύγουν σαν κυνηγημένοι, επιλέγουν τους ανοικτούς ορίζοντες. Αρνούνται το ψέμα, τις συμβατικότητες, το ασφυκτικό περιβάλλον και αναζητούν την αλήθεια, την αυθεντική ζωή. Μεσοαστοί και προνομιούχοι που βρίσκουν τελικά στα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας την πραγματική ανεπιτήδευτη ζωή, την χαμένη ζωτικότητα. Αρνητές της τάξης τους, ονειροπόλοι που κυνηγούν τις προσωπικές τους χίμαιρες (Mountains of The Moon), τυχοδιώκτες σε αναζήτηση καλύτερης τύχης, οι ήρωες στις ταινίες του Bob Rafelson διανύουν πάντα μια διαδρομή. Το ταξίδι, άλλοτε εξωτερικό και άλλοτε εσωτερικό (King of Marvin Gardens), τούς σημαδεύει ανεξίτηλα. Και αν η αποτυχία συχνά είναι η κατάληξη, αυτό δεν έχει καμία σημασία. Όπως συμβαίνει σε κάθε ταξίδι έτσι και στο σινεμά του Bob Rafelson αυτό που έχει σημασία δεν είναι ο προορισμός αλλά η ίδια η εμπειρία του ταξιδιού: οι στάσεις, οι συναντήσεις, τα πρόσωπα, τα μικρά γεγονότα μιας ατελείωτης διαδρομής.

Δημήτρης Μπάμπας

Bob Rafelson (Νέα Υόρκη, 1933). Ανιψιός του γνωστού σεναριογράφου του Samson Raphaelson  (συνεργάτη του Hitchcock και του Lubitsch). Εγκατέλειψε σε νεαρή ηλικία του σπίτι του και περιπλανήθηκε κάνοντας διάφορες δουλειές (μεταξύ άλλων εργάστηκε σε rodeo, σε υπερωκεάνιο, σε ορχήστρες jazz). Σπούδασε φιλοσοφία στο κολέγιο του Dartmouth και στο πανεπιστήμιο του Benares (Ινδία). Ασχολήθηκε με το ραδιόφωνο και με την τηλεόραση -σαν σεναριογράφος και παραγωγός-, όπου  δημιούργησε την κωμική τηλεοπτική σειρά The Monkees (στην οποία πρωταγωνιστούσε το ομώνυμο γκρουπ). Η ταινία Five Easy Pieces (1970) τον έκανε ευρύτερα γνωστό (υποψήφια για ΟΣΚΑΡ σεναρίου και καλύτερης ταινίας). Συνεργάστηκε σε 6 ταινίες με τον Jack Nicholson, με πιο γνωστή το Postman always rings twice. Ένα σημαντικό μέρος του έργου του είναι διασκευές νουάρ μυθιστορημάτων (Chandler, Hammett, Cain).

Φιλμογραφία
House on Turk Street, The (2002), Erotic Tales - Porn.com (2002), Poodle Springs (1998) (TV), Blood and Wine (1997), Tales of Erotica- Wet (1995), Man Trouble (1992), Mountains of the Moon (1990), Black Widow (1987), Postman Always Rings Twice, The (1981), Stay Hungry (1976), King of Marvin Gardens, The (1972), Five Easy Pieces (1970), Head (1968).