(σχόλια για την ταινία 8 Mile του Curtis Hanson)

Είναι το μεσημεριανό διάλειμμα για φαγητό για τους εργάτες μιας βιομηχανίας στο Detroit. Συγκεντρωμένοι μπροστά από μια καντίνα, με την κούραση της δουλειάς χαραγμένη στα πρόσωπα τους, οι εργάτες αυτοί που στην συντριπτική πλειοψηφία τους είναι μαύροι, μοιάζουν ανεξήγητα σιωπηλοί. Ξαφνικά από την ομάδα των εργατών μια γυναίκα που προ πολλού έχει διανύσει τη νεότητα της, ξεχωρίζει. Αρχίζει κάτι που μοιάζει ως προσωπικό παραλήρημα και το οποίο γρήγορα αποκτά υπόσταση και μορφή χάρις στην ρυθμική βάση του λόγου της, στον ιδιαίτερο και έντονο τρόπο που τονίζει κάποιες συλλαβές, στις ομοιοκαταληξίες που δημιουργεί. Το περιεχόμενο των λόγων της, γεμάτο πίκρα για την εργασία της και περιπαικτικό, με μία μάλλον καλυμμένη, επιθετικότητα προς ένα συνάδελφο της. Αυτός θα την απαντήσει στον ίδιο τόνο και με την ίδια μορφή λόγου. Σ' αυτή τη σκηνή που μοιάζει ως μια ιδιόμορφη ρυθμική λογομαχία, μια παρεμβολή συμβαίνει: ένας νεαρός άνδρας λευκός εισβάλλει, διεκδικεί την προσοχή και στο τέλος επιβάλλει την παρουσία του. Επικρίνει τον άνδρα, αποδίδει το δίκαιο στην γυναίκα και κερδίζει την επιδοκιμασία του περίγυρου. Σε λίγο το διάλειμμα θα έχει τελειώσει και αυτοί οι άνδρες (και γυναίκες) θα επιστρέψουν στη μονοτονία της εργασίας. [Όχι όμως και ο νεαρός άνδρας: αυτός θα κερδίσει ως έπαθλο (;) την ικανοποίηση μίας γρήγορης σεξουαλικής συνεύρεσης].
Σ' αυτή τη σκηνή στην οποία δεν ακούγεται καθόλου μουσική, παρουσιάζεται στην πιο καθαρή του μορφή το ραπ: μάς αφηγείται η σκηνή το πως αυτό γεννήθηκε, το πως απέκτησε τη μορφή και το σχήμα του. Είναι το ραπ μια μουσική φόρμα που στηρίζεται ολοκληρωτικά σχεδόν στο λόγο και που η μακρινή καταγωγή του θα πρέπει να αναζητηθεί τόσο στα αστικά όσο και στα country μπλουζ. Ιστορίες για τη βαναυσότητα και τις δυσκολίες της ζωής -σ' αυτού του είδους τη μουσική αυτός που κρατά το μικρόφωνο καλείται να συνθέσει ένα μικρό ποίημα, στο οποίο εκθέτει συναισθήματα και απόψεις για τον κόσμο που ζει.
Βυθισμένος στο τέλμα μίας ζωής χωρίς μέλλον και προοπτικές, ο ήρωας της ταινίας 8 Mile έχει ορισμένες προνομιακές στιγμές γαλήνης και περισυλλογής: όταν φορώντας τα ακουστικά απομονώνεται από τους ήχους και τους θορύβους της αστικής ζωής και απορροφημένος συνθέτει, με μικρά δυσανάγνωστα γράμματα, τα μανιφέστα της οργής και της πίκρας. Όμως κάθε "ποιητής" που γράφει "ποιήματα" που μένουν στο συρτάρι δεν είναι ποιητής. Και το αίτημα για τον ήρωα της ταινίας είναι ακριβώς αυτό: πως θα πάψει να στέκεται βουβός μπροστά στο μικρόφωνο, πως ο εσωτερικός του λόγος θα ακουστεί από τα μεγάφωνα ενός κλαμπ.
Η σκηνή που περιγράψαμε στην αρχή του κειμένου είναι κομβική για τη δραματική πλοκή της ταινίας: εκεί, για πρώτη φορά, ο ήρωας θα βρεθεί στο κέντρο της προσοχής όλων και θα εκθέσει την άποψη του. Η άρθρωση ενός λόγου, η εξωτερίκευση των συναισθημάτων, η έκφραση μιας άποψης για τον κόσμο και τον εαυτό του είναι το ζητούμενο για τον ήρωα. Η αφήγηση λοιπόν διαγράφει μια διαδρομή: στην αφετηρία ο ήρωας στέκεται μόνος, μπροστά στον καθρέφτη, σιγοψιθυρίζοντας -και στο τέρμα της μπροστά στο κοινό ενός κλαμπ κραυγάζοντας. Η διαδρομή όμως που διένυσε υπήρξε δύσβατη για τον ήρωα: μια διαλυμένη σχέση, άθλιες συνθήκες διαβίωσης, σκληρός αγώνας για την επιβίωση και μια ταραγμένη οικογενειακή ζωή (στην οποία η μητέρα περιγράφει τα σεξουαλικά της προβλήματα στον γιο).
Επιπλέον ο ήρωας έχει να αντιπαλέψει και τις συνήθεις έριδες που ταλανίζουν τον κόσμο της μουσικής. Τα πρόσωπα που τον περιτριγυρίζουν βαραίνουν με την παρουσία τους τη ψυχή του: η μητέρα, η περιστασιακή ερωμένη, οι φίλοι. Είναι προφανές -και αυτό μας το δείχνει η τελική σκηνή- ότι τα εμπόδια δεν μπορούν να υπερπηδηθούν, ότι οι δυσκολίες θα συνοδεύουν πάντα τα βήματα του. Αυτό ωστόσο που μπορεί να απελευθερώσει τον ήρωα δεν είναι η νίκη και η συντριβή των αντιπάλων, αλλά η συνειδητοποίηση των προβλημάτων, η δύναμη της θέλησης, η αντίληψη ότι τα πράγματα θα αλλάξουν, όχι με έξωθεν βοήθειες, αλλά με σκληρό αγώνα. Και κυρίως όταν ο ίδιος συμφιλιωθεί μετά φαντάσματα που ταλανίζουν την ψυχή του.
Στην τελική σκηνή της μονομαχίας στο κλαμπ ο ήρωας σε μια ιδιοφυή κίνηση στρατηγικής εγκολπώνεται την άποψη του αντιπάλου του, "κλέβει" όλα τα πλεονεκτήματά του: οικοδομεί δηλαδή το λόγο του όχι πάνω στα προτερήματα που έχει ή πάνω στα αδύνατα σημεία του αντιπάλου του. Αντίθετα ασκεί μια ιδιόμορφη αυτοκριτική, αυτοσαρκάζεται, περιγράφει όλα τα "ελαττώματα" του, εκθέτει σε δημόσια θέα όλα τα αδύναμα σημεία του. Είμαστε μάρτυρες μίας απροσδόκητης έκρηξης της ψυχής του -και τίποτε δεν μας έχει προετοιμάσει γι' αυτήν. Οι λέξεις του έχουν τη δύναμη μιας γροθιάς, εκτοξεύονται με τη δύναμη της καρδιάς του και συνοδεύονται από τον πόνο και την πίκρα μιας ζωής. Αυτό που βλέπουμε είναι μια πράξη βαθιάς αυτογνωσίας, μια χειρονομία που κάνουν μόνον όσοι είναι αληθινοί ποιητές.
Το μήνυμα είναι σαφές: κοιτάζοντας με καθαρό βλέμμα τον εαυτό σου (και τον περίγυρο σου) έχεις την δυνατότητα να κατακτήσεις τη γαλήνη. Και ίσως, μπορεί, να κερδίσεις και τον κόσμο όλο.

Υ.Γ. Αν και η ταινία διαθέτει ως πρωταγωνιστή έναν αληθινό σταρ της μουσικής θα ήταν λάθος να χαρακτηριστεί ως μουσική ταινία. Πρόγονος της δεν είναι οι ταινίες A star is born (George Cukor, 1954) ή Jailhouse Rock (Richard Thorpe, 1958) όπου νεαροί και νεαρές φερέλπιδες αποζητούν (και κερδίζουν τελικά) την επιτυχία και την αναγνώριση.
Η σκοτεινή ατμόσφαιρα, το περιβάλλον εξαθλίωσης και παρακμής, η εμπόλεμη κατάσταση και κυρίως οι λεκτικές -ραπ- μονομαχίες συνδέουν την ταινία με τις παλιές χολιγουντιανές πυγμαχικές ταινίες όπως το Body and Soul (Robert Rossen, 1947) ή το Champion (Mark Robson, 1949). Εδώ κάθε λογομαχία είναι ένας πυγμαχικός αγώνας.

Δημήτρης Μπάμπας

8 Mile (2002)
Σκηνοθεσία: Curtis Hanson
Σενάριο: Scott Silver
Φωτογραφία: Rodrigo Prieto
Μουσική: Eminem
Ηθοποιοί: Eminem, Kim Basinger, Brittany Murphy, Mekhi Phifer, Evan Jones.
Διάρκεια: 111'