(Ο Κύκλος)
του Jafar Panahi

"Μια μέρα διάβασα ένα μικρό άρθρο στην εφημερίδα: "Μια γυναίκα αυτοκτόνησε αφού προηγουμένως σκότωσε τις δύο μικρές της κόρες". Δεν υπήρχε κάτι σχετικό με τους λόγους που κρυβόταν πίσω από το έγκλημα ή την αυτοκτονία. Ίσως η εφημερίδα δεν έβρισκε κάποια αναγκαιότητα [στο να τους δημοσιοποιήσει], αφού σε αρκετές κοινότητες, οι γυναίκες είναι τελείως υποβαθμισμένες [σαν άτομα]. Η ελευθερία τους είναι περιορισμένη σε τέτοιο βαθμό που είναι σαν να ζουν σε μία μεγάλη φυλακή. Αυτό δεν ισχύει μόνο για γυναίκες μιας ορισμένης τάξης, αλλά για όλες. Είναι σαν η μια γυναίκα να μπορεί να αντικαθιστά την άλλη, στον κύκλο και όλες να είναι ίδιες μεταξύ τους."
Jafar Panahi (από τον κατάλογο του φεστιβάλ Βενετίας)

Οι απόηχοι μίας γέννας την οποία δεν βλέπουμε: σ' αυτήν μία γυναίκα γεννά ένα κορίτσι. Γυναίκες που έχουν φύγει από την φυλακή και προσπαθούν να επιβιώσουν στην πόλη. Χρειάζονται χρήματα, χρειάζονται ένα τόπο για να μείνουν. Η μια απ' αυτές χωρίς ταυτότητα και συνοδό δεν μπορεί να ταξιδέψει. Η άλλη αναζητά ένα γιατρό για να κάνει έκτρωση. Μια τρίτη αδυνατεί να μεγαλώσει το παιδί της και αναγκάζεται να το εγκαταλείψει στους δρόμους.
Βρισκόμαστε στο Ιράν, στο τέλος της χιλιετίας. Η θέση της γυναίκας στην ιρανική κοινωνία καθορίζεται από την αυστηρή ερμηνεία των θρησκευτικών κανόνων: σύμφωνα μ' αυτούς η ζωή της γυναίκας θα πρέπει να υπακούει σε μία σειρά κανόνων που αφορούν τόσο την εμφάνιση όσο και τον τρόπο ζωής. Ίσως ο πιο εμφανής απ' αυτούς είναι το μαύρο τσαντόρ και η μανδύλα στο κεφάλι, που όλες οι γυναίκες πρέπει να φορούν -σε διαφορετική περίπτωση χαρακτηρίζονται ως ανήθικες. Όμως μέσα από το παραδοσιακό τσαντόρ, που κάνει όλες τις γυναίκες να φαίνονται ίδιες, ο θεατής μπορεί να διακρίνει πάντα ένα ανθρώπινο πρόσωπο…
Η αριστουργηματική και βραβευμένη στο Φεστιβάλ της Βενετίας, ταινία του Jafar Panahi, μπορεί να διαβαστεί από τον θεατή με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι ο προφανής: ο σκηνοθέτης δημιουργεί μέσα από το σχήμα του κύκλου -το οποίο συνεχώς επαναλαμβάνεται μέσα στην ταινία-, ένα κλειστό χώρο, όπου εγκλείονται τα γυναικεία πρόσωπα. Αυτές οι γυναίκες, που διαδέχεται η μια την άλλη σ' ένα γαϊτανάκι που μοιάζει αέναο, είναι διαφορετικές αλλά πάντα τραγικά ίδιες. Προσδιορίζονται όλες από μία κατάσταση αποκλεισμού, που αιτία έχει την ταυτότητα του φύλου, δηλαδή την γυναικεία φύση. Σ' αυτό το τοπίο του εγκλεισμού οι ηρωίδες αναζητούν μάταια την έξοδο από τον κύκλο, το σπάσιμό του.
Ο δεύτερος τρόπος ανάγνωσης της ταινίας δεν στέκεται τόσο στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της ταινίας. Σ' αυτήν την περίπτωση η ταινία αφηγείται τις πολλές και διαφορετικές εκδοχές ενός αποκλεισμού και μίας τιμωρίας, υπαρξιακής τάξης. Εδώ τα πρόσωπα (ανεξάρτητα αν είναι άνδρας ή γυναίκα) κινούνται μέσα σ' ένα καφκικό τοπίο -τα μαρτύρια τους είναι ανάλογα με το μαρτύριο του Ταντάλου: η επιβολή της εξουσίας είναι διαρκής, η καταστολή συνεχής. Η ενοχή -πάντα απροσδιόριστη και πάντα αδιευκρίνιστη- μεταφέρεται από το ένα πρόσωπο στο άλλο και το βάρος της γίνεται ολοένα και περισσότερο δυσβάστακτο.
Σ' αυτό το κλίμα απαισιοδοξίας μόνη αχτίδα φωτός είναι η πράξη της τελευταίας γυναίκας του "κύκλου": το άναμμα του τσιγάρου είναι μια πράξη συνειδητής αντίστασης, ένα μήνυμα ελπίδας. Ίσως τελικά ο κύκλος μπορεί να σπάσει….

Δημήτρης Μπάμπας