από τον Μίλαν Κούντερα

Όταν έμαθα ότι ο Φελλίνι θα έκανε ταινία την Αμερική του Κάφκα/ Franz Kafka, είχα την περίεργη αίσθηση μιας έκπληξης που, τελικά, δεν ήταν έκπληξη: μου φάνηκε τόσο απροσδόκητο όσο λογικό κι απαραίτητο. Πράγματι, μόνο ο Φελλίνι, με τη ματιά του, είναι σε θέση να αποκαλύψει άγρια και ριζικά την ουσία (την πάντα παραμελημένη, συγκαλυμμένη, παρεξηγημένη) της μεγάλης αισθητικής επανάστασης του Κάφκα: τη ριζική απελευθέρωση της φαντασίας, η οποία, με την άνεση ενός ονείρου, παραβαίνει όλους τους κανόνες της αληθοφάνειας. Η μοντέρνα τέχνη, για μένα, είναι η ιστορία αυτής της φαντασίας, την οποία ο Φελλίνι έχει οδηγήσει σε απλησίαστες κορυφές (και ίσως στην οργιαστική της ολοκλήρωση).
Όμως, κατά την τελευταία δεκαετία, δεν ακούω παρά μόνο επικρίσεις γι’ αυτόν. Πράγμα που δεν μου φαίνεται να πηγάζει από μια απλή ανισορροπία των διαθέσεων ή από τις συχνές εναλλαγές στις μόδες. Βλέπω σ’ αυτές τις επικρίσεις κάτι περισσότερο σοβαρό: την αναγγελία του τέλους της μοντέρνας τέχνης -την μετά πάθους απόρριψη της. Ως εάν (σε μια στιγμή όπου οι ελίτ του πολιτισμού χάνουν παντού την επιρροή τους) η πλειοψηφούσα μετριότητα είχε κατορθώσει (επιτέλους!) να πει αυτό που πάντοτε σκεφτόταν και να εκδικηθεί εκείνο που, παρά τις προτιμήσεις της, της είχε επιβληθεί.
Αλλά αυτή η απέχθεια για τον Φελλίνι σημαίνει ίσως ακόμη κάτι περισσότερο: γιατί το ερεθιστικό στοιχείο σ’ αυτόν δεν είναι μόνον ο μοντερνισμός του, αλλά επίσης η «αντι-νεωτερικότητα» του (ακριβέστερα: το διαυγές, εστιασμένο στον μοντέρνο κόσμο βλέμμα του). Να ένα ακόμη σημείο όπου ο Κάφκα συναντά τον Φελλίνι. Με αυτή την έννοια η επιλογή της Αμερικής γίνεται ακόμη πιο εύγλωττη: σ’ αυτό το μυθιστόρημα, το εμπνευσμένο απευθείας από τον υπερμοντέρνο, υπερτεχνικό κόσμο της Αμερικής, αποκαλύπτεται το μείζον, κρυφό θέμα όλου του έργου του Κάφκα: το θέμα της νεωτερικότητας ή για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Χάντεγγερ/ Martin Heidegger, το θέμα της τεχνικής. Διότι η τεχνική δεν είναι μόνο το σύνολο των μηχανών και των μηχανισμών. Ο Χάιντεγγερ το λέει: η ουσία της τεχνικής προηγείται της τεχνικής  -πράγμα το οποίο σημαίνει: πριν τα αεροπλάνα και τα εργοστάσια κυριαρχήσουν στον πλανήτη, ο άνθρωπος (στη σχέση με τον εαυτό του και με τη φύση) επέσπευσε αυτή την κυριαρχία. Ο κόσμος του Πύργου είναι αρχαϊκός -όμως εκεί η τεχνική (η ουσία της τεχνικής) κυριαρχεί: σ’ αυτό τον κόσμο ο άνθρωπος έχει κυριευθεί από δυνάμεις που τον υπερβαίνουν («οι δυνάμεις της τεχνικής έχουν υπερκεράσει και τη βούληση και τον έλεγχο του ανθρώπου, διότι δεν εξαρτώνται από αυτόν» -Χάιντεγγερ). (Ένα μεγάλο καλλιτεχνικό μυστικό του Κάφκα: Ακριβώς επειδή παρουσιάζεται στο χωριάτικο, παλιομοδίτικο ντεκόρ του πύργου και του χωριού, «η ουσία της τεχνικής» προβάλλει, στο σπουδαιότερο μυθιστόρημα του Κάφκα, τόσο εκπληκτική, τόσο ασυνήθης και παραδόξως, τόσο ποιητική).
Το όραμα του Κάφκα πρόλαβε κατά τριάντα χρόνια την χαϊντεγγεριανή κριτική της τεχνικής. Αντιστρόφως, η χαϊντεγγεριανή κριτική (a posteriori και εν αγνοία της) φωτίζει την ουσία ενός μεγάλου ρεύματος (ίσως του πιο σημαντικού) της μοντέρνας τέχνης, το οποίο πάει από τον Κάφκα ως τον Φελλίνι και το οποίο αντί να εξυμνεί τον μοντέρνο κόσμο (κατά τον τρόπο ενός Μαγιακόφσκυ ή ενός Λεζέ) είναι η απροκατάληπτη και διεισδυτική εικόνα του κόσμου αυτού.
Η χαϊντεγγεριανή κριτική χαρακτηρίζεται από έναν πρωτοφανή ριζοσπαστισμό. Σ’ ένα κείμενο του 1953, ο Χάιντεγγερ εκτυλίσσει ένα στοχασμό που μετά δυσκολίας αντέχεται. Η μεγαλύτερη απειλή για τον άνθρωπο δεν είναι ατομικός πόλεμος -η ειρηνική εξέλιξη της τεχνικής είναι πολύ πιο επικίνδυνη, διότι τείνει να στερήσει τον άνθρωπο (το σκεπτόμενο ον) από την ουσία (και την ικανότητα του να σκέφτεται).
Αλλά ίσως ακόμη πιο σημαντικό και από τούτο το στοχασμό είναι το γεγονός ότι αυτή η ειρηνική εξέλιξη της τεχνικής δεν τρομάζει κανέναν. Και δεν τρομάζει κανένας γιατί κανείς δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτό το ζήτημα. Άλλοτε, η Ευρώπη αντιμετώπιζε πολύ σοβαρά το στοχασμό των φιλοσόφων της. Πώς είναι δυνατόν σήμερα, τα ερωτήματα που ετέθησαν από το μεγαλύτερο φιλόσοφο του αιώνα να μην τυγχάνουν προσοχής; Μήπως τούτο σημαίνει ότι ο καιρός, όπου ο άνθρωπος αδιαφορεί πλήρως για τη σκέψη, έχει ήδη φτάσει;
Ο κομφορμισμός της μη-σκέψης, που με ιλιγγιώδη επιτάχυνση καταλαμβάνει τον κόσμο μας, δεν μπορεί παρά να βρίσκει ανυπόφορο και τον Κάφκα και τον Χάιντεγγερ και τον Φελλίνι: λησμονεί τον Χάιντεγγερ -με τη γκροτέσκα γλώσσα της καφκολογίας εκχυδαΐζει τον Κάφκα- περιφρονεί τον τελευταίο γίγαντα της μοντέρνας τέχνης: τον Φελλίνι.
Και είναι σχεδόν λογικό ότι περιφρονείται, ιδίως, η τελευταία περίοδος του έργου του, όπου η φαντασία και η διαύγεια του βλέμματος του ωθούνται σε ακραία σημεία. Πρόβα ορχήστρας: ο φαύλος κύκλος της βούλησης για εξουσία χάνει κάθε νόημα. Ο Καζανόβας: το όραμα μιας απελευθερωμένης, αχαλίνωτης, επιδεικτικής σεξουαλικότητας φτάνει στα γκροτέσκα όρια της. Η πόλη των γυναικών: η βούληση για εξουσία παράλογα ενσαρκωμένη στην αυτό-εκθείαση ενός μόνο φύλου. Ο μεγάλος αποχαιρετισμός του ευρωπαϊκού καραβιού που πηγαίνει στο πουθενά υπό τους ήχους όπερας. Η Τζίντζερ και ο Φρεντ, δύο αναχρονιστικά όντα, ξεχασμένα σ’ έναν κόσμο όπου η ζωή χάθηκε πίσω από την εικόνα.
Στις τελευταίες δεκαετίες, μετά τον Στραβίνσκυ, μετά τον Πικάσο, πού βρίσκει κανείς ένα έργο πιο ωραίο (μιας φαντασίας ισχυρότερης); Πού βρίσκει κανείς ένα έργο πιο σημαντικό (το οποίο θέτει ερωτήματα σε όλο το φάσμα του ευρωπαϊκού πεπρωμένου, εγγίζοντας ακόμη και τα απώτατα βάθη αυτού του πεπρωμένου);

[Το κείμενο του Μίλαν Κούντερα/ Milan Kundera δημοσιεύτηκε το 1987 στο πρώτο τεύχος της επιθεώρησης Le Messager européen, σε ενότητα αφιερωμένη στον Φεντερίκο Φελλίνι/ Federico Fellini.]

 (Απόδοση από τα γαλλικά Τέτα Παπαδοπούλου. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Αντί τ. 538, 12-11-1993)