του Θόδωρου Σούμα

Οι αδελφοί Βιτόριο και Πάολο Ταβιάνι/ Vittorio & Paolo Taviani ασχολήθηκαν σε πολλές ταινίες τους με την πολιτική θεματική και προβληματική και τα συνακόλουθα ιδεολογικά προβλήματα. Αυτό ισχύει στις πρώτες ταινίες τους που γύρισαν μαζί με τον Βαλέριο Ορσίνι, Un uomo da bruciare (1962) και I fuorilegge del matrimonio (1963, ντοκιμαντέρ). Η σύνθετη και διαλεκτική κοινωνικοπολιτική προβληματική συναντάται και στους μεταγενέστερους Ανατροπείς (1967), στο Κάτω από τον αστερισμό του Σκορπιού (1969), στο Σαν Μικέλε (1971), στο Αλλοζανφάν (Allonsanfan, 1974), στο Πατέρας αφέντης (Padre Padrone, 1977) και στη Νύχτα του Σαν Λορέντζο (1982). Πρέπει να πάρουμε υπόψη μας πως οι αδελφοί Ταβιάνι ήταν επηρεασμένοι από το περιρρέον ιδεολογικό πλαίσιο της ανανεωτικής μαρξιστικής αντίληψης της ιταλικής αριστεράς, που περιελάμβανε τότε το ευρωκομμουνιστικό PCI και τη διαλεκτική και πολυσύνθετη θεωρητική παράδοση ενός Γκράμσι και ενός Μπερλίγκουερ, μακριά από τα σχηματικά, ορθόδοξα και παραδοσιακά κομμουνιστικά δόγματα…
Από το Κάτω από τον αστερισμό του Σκορπιού κι έπειτα, οι αδελφοί Ταβιάνι εισάγουν ένα κινηματογραφικό στυλ γλαφυρό και δυνατό, επικολυρικό, που διακρίνεται για την ενάργεια, την αρμονία, την ευρωστία και τη στοχαστικότητά του. Κορυφαίες στιγμές του αποτελούν τα διαυγή και λυρικά κοινωνικοπολιτικά φιλμ Αλλοζανφάν και Η νύχτα του Σαν Λορέντζο. Tο Κάτω από τον αστερισμό του Σκορπιού είναι μια έντονα «σωματική», επική αλληγορία για την πρωτόγονη φυσική κατάσταση και τη γέννηση των πρώτων κοινωνιών. Το Σαν Μικέλε είναι ένας στυλιζαρισμένο κι αφαιρετικό πολιτικό φιλμ πάνω στο ξεπέρασμα του αναρχισμού από τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις στις αρχές του 20ου αιώνα. Το Αλλοζανφάν είναι μια ψυχολογική και κριτική, επικολυρική, πολιτική ταινία που διαδραματίζεται στην Ιταλία την εποχή της κατάρρευσης της ναπολεόντειας κυριαρχίας.
Στην ταινία που οι αδελφοί Πάολο και Βιτόριο Ταβιάνι γύρισαν το 1971, το Σαν Μικέλε (San Michele aveva un gallo), ανατέμουν με οξυδέρκεια και γνώση συγκεκριμένα ιδεολογικά, πολιτικά και υπαρξιακά προβλήματα. Στο Σαν Μικέλε εξετάζουν το άτομο ως υποκείμενο και φορέα της επανάστασης. Διερευνούν τις πολιτικές και ιδεολογικές απαιτήσεις της επανάστασης. Μας περιγράφουν με ενάργεια την αντίσταση του ανυπόταχτου ατόμου, του ατομιστή επαναστάτη, απέναντι στην αδυσώπητη καταπίεση της εξουσίας. Πραγματεύονται τη σχέση της ελευθεριακής, αναρχικής σκέψης με τον επιστημονικό σοσιαλισμό και το ξεπέρασμά της από αυτόν. Οι αδελφοί Ταβιάνι προσθέτουν παρατηρήσεις και λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις γύρω από τις σχέσεις της «φωτισμένης πρωτοπορίας» με τους συμμάχους της και το λαό (δηλαδή τις υποτιμητικά αποκαλούμενες μάζες)· τις σχέσεις του επαναστάτη ηγέτη με τους συναγωνιστές του. Το φιλμ περικλείει την πλούσια και δημιουργική, ταβιανική διαλεκτική.
Οι σκηνοθέτες χειρίζονται εύπλαστα τη δραματουργία, τις μελετημένες εντάσεις και κορυφώσεις της. Τέτοιες αποτελεσματικές σκηνές είναι αυτή της εκτέλεσης του ήρωα ή η σκηνή της αποκάλυψης στον απομονωμένο αναρχικό (Τζούλιο Μπρότζι) της ραγδαίας εξέλιξης της πολιτικής.
Οι Ταβιάνι σκηνοθετούν κραταιά, με στέρεα αισθητική δομή τις στατικές σκηνές στο κελί και το κάρο. Στις σκηνές αυτές ενυπάρχει μια στυλιστική μέθοδος και κάποιες σταθερές στην οπτική του φιλμαρίσματος. Ας πάρουμε σαν παράδειγμα τη σκηνή του κάρου πάνω στο οποίο ο ήρωας οδηγείται στην εκτέλεση: Το κάδρο κλείνει και μικραίνει, κι αυτό παράγει μια αφαίρεση σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο που τίθεται εκτός κάδρου. Ως συνέπεια της αφαίρεσης, για να την αντισταθμίσουν και να γεμίσουν το προκληθέν «κενό», ενεργοποιούνται ο μονόλογος και οι στιγμιαίες κι εκφραστικές παρεμβάσεις της μουσικής.
Αντίστοιχες στυλιστικές αρχές χρησιμοποιούν και για τις σεκάνς στο κελί: Ομαδοποιούν τις εκεί εικόνες τους σε λίγες, σταθερές γωνίες λήψης και κάδρα. Χρησιμοποιούν πολύ δυναμικούς και αντιρεαλιστικούς ήχους, μα και μουσικές. Για να αναπαραστήσουν τις συζητήσεις του ήρωα με τους «συντρόφους» του, τους οποίους υποδύεται ο ίδιος στην εικόνα, χρησιμοποιούν παραδοσιακά τις συμβάσεις των ρακόρ (που είναι ρεαλιστικοί κώδικες). Με τα προαναφερθέντα εκφραστικά μέσα, χάρη στη χρήση της αφαίρεσης, την δυναμικοποίηση του εκτός κάδρου πεδίου και των μη παρόντων στο χώρο στοιχείων, δημιουργούν έναν νέο φιλμικό χωροχρόνο, αντιρεαλιστικό και φανταστικό.
Το σύνολο προσβλέπει σε ένα δυναμικό κινηματογραφικό σύμπαν, όπου υπεισέρχεται ενίοτε η μπρεχτική αποστασιοποίηση. Έχουμε απέναντί μας ένα αισθητικό σύμπαν επικολυρικό, όπως και σε πολλά ακόμη κινηματογραφικά επιτεύγματα των αδελφών Ταβιάνι, από το Αλλοζανφάν και τη Νύχτα του Σαν Λορέντζο έως το Χάος…
Η επικολυρική διάσταση υπάρχει βέβαια και στο Καλημέρα Βαβυλωνία (1987), που μαζί με το Λιβάδι ( 1979), το Χάος (1984, διασκευή έργων του Πιραντέλο), το Fiorile (1993), τις Εκλεκτικές συγγένειες (1996, διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Γκαίτε), και το Tu ridi (1998, διασκευή από Πιραντέλο), απαρτίζουν το σύνολο των μεταγενέστερων, μη πολιτικών φιλμ των Ταβιάνι.
Με το Καλημέρα Βαβυλωνία οι Ταβιάνι δηλώνουν άμεσα την αγάπη τους για το σινεμά, την τέχνη και τον άνθρωπο. Αγάπη για το Χόλιγουντ και κυρίως για την Ιταλία και τους συμπατριώτες τους. Δεν είναι όλες οι σκηνές πετυχημένες, πειστικές κι ολοκληρωμένες, τα πάντα όμως διαπερνά μια πνοή λυρικής ποίησης, ανθρωπιάς και ζεστασιάς. Οι Ταβιάνι υπεραμύνονται του καλλιτεχνικού ταμπεραμέντου όπου και όπως κι αν εκφράζεται: Στην πατρίδα τους, με την οικοδόμηση των μεσαιωνικών και αναγεννησιακών εκκλησιών, στην Αμερική με τη γέννηση του κινηματογράφου και του Χόλιγουντ, με τον μεγάλο σκηνοθέτη Γκρίφιθ. Το ανθρώπινο συναίσθημα έχει οικουμενική αξία, οι δονήσεις της ψυχής και της καρδιάς είναι ό,τι το πιο πολύτιμο. Τι κι αν εκδηλώνονται με τον θερμό, θυμώδη τρόπο των Ιταλών ή την ήρεμη σταθερότητα του Αμερικανού Γκρίφιθ; Οι Ταβιάνι υποστηρίζουν εδώ όπως και στο Χάος και στη Νύχτα του Σαν Λορέντζο, τις παραδοσιακές ανθρώπινες αρετές, τη γλυκύτητα και το πάθος των Ιταλών, και εναντιώνονται στην απανθρωπιά, τον γκανγκστερισμό και τον πόλεμο.
Αφηγούνται την ιστορία δύο αδελφών που φεύγουν από την Ιταλία και κάνουν την τύχη τους στο Χόλιγουντ, δουλεύοντας στη μεγάλη, πρωτότυπη και πρωτοποριακή ταινία του Γκρίφιθ, Μισαλλοδοξία. Οι αδελφοί Ταβιάνι συνθέτουν ένα έργο πάνω στην πολύπλευρη σχέση Ιταλίας και Αμερικής. Πάνω στον μαγικό κόσμο του σινεμά, το συλλογικό όνειρο που λέγεται κινηματογράφος, αρχιτεκτονική και τέχνη. Καταθέτουν την πίστη τους στην κάμερα και στα έργα τέχνης που κατασκεύασαν ανώνυμοι τεχνίτες.
Φτιάχνουν, επίσης, μια ταινία πάνω στην αδελφική σχέση, πάνω στον εαυτό τους. Διερευνούν έμμεσα τη σχέση και τη συνεργασία τους. Μορφοποιούν έτσι, μεταφορικά, ένα έργο αυτογνωσίας. Οι παράμετροι της ύπαρξης, μας λένε, είναι από τη μια η ζωή, η πραγματικότητα, ο έρωτας, το συναίσθημα· κι από την άλλη ο θάνατος, η διάψευση, ο πόλεμος. Το παιχνίδι παίζεται, κερδίζεται ή χάνεται, με ρυθμιστή την κοινωνία και την τύχη. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι η αγάπη, το θαύμα της ζωής και της καλλιτεχνίας, ή η συντριβή τους. Έτσι κι αλλιώς, όμως, αξίζει να παίξεις το παιχνίδι…
Το 2004 οι αδελφοί Ταβιάνι γυρίζουν το πολιτικό τηλεοπτικό φιλμ Luisa Sanfilice και το 2007 την κινηματογραφική ταινία La masseria delle allodole, που διαδραματίζεται στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο Το 2012 σκηνοθετούν την τελευταία καλλιτεχνική επιτυχία τους, Ο Καίσαρας πρέπει να πεθάνει, ασπρόμαυρη, αδρή και μεστή ταινία πάνω στην παράσταση του Ιούλιου Καίσαρα του Σέξπιρ μέσα στις ιταλικές φυλακές, από τους κρατούμενους, όπου τίθεται επί σκηνής μα και στον δεδομένο κοινωνικό χώρο, το ζήτημα της άσκησης της εξουσίας…