(ένα αφιέρωμα του 12ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης)

(Το κείμενο αναφέρεται στην έκδοση σε DVD των ντοκιμαντέρ του πολωνού σκηνοθέτη. Μια επιλογή των ντοκιμαντέρ προβάλλεται στα πλαίσια του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης)

Την αποκάλυψη μιας ελάχιστα γνωστής όψης του Κριστόφ Κισλόφσκι (Krzysztof Kieslowski) επιχειρεί αυτή η έκδοση του διπλού DVD. Περιέχει 12 ντοκιμαντέρ (από τα συνολικά 22) που ο Πολωνός σκηνοθέτης γύρισε από το 1969 έως το 1980, όταν δηλαδή με τη δεύτερη ταινία μυθοπλασίας του με τίτλο Ερασιτέχνης Κινηματογραφιστής (1979) έγινε γνωστός στη Δύση. Ανεκτίμητη καταρχήν καταγραφή της ζωής στη «σοσιαλιστική» Πολωνία, τα ντοκιμαντέρ αυτά αποτελούν κάτι παραπάνω από την άσκησή του στο κινηματογραφικό μέσο: υπήρξαν το εφαλτήριο μιας σύντομης αλλά εξαιρετικά μεστής διαδρομής.
Πρόσωπο που κυριάρχησε στο κινηματογραφικό τοπίο των δεκαετιών ’80 και ’90, όταν δηλαδή ο «υπαρκτός» σοσιαλισμός κατέρρεε, ο Κισλόφσκι (1941-1996) υπήρξε εκφραστής του «κινηματογράφου της ηθικής αγωνίας», ενός ρεύματος που προσπαθούσε να ανιχνεύσει τα αδιέξοδα της ζωής στις χώρες του «υπαρκτού». Οπως σημειώνει ο Αχιλλέας Κυριακίδης, με τις ταινίες μυθοπλασίας του ο Κριστόφ Κισλόφσκι προσπάθησε «να μεταγγίσει όση μπορεί από τη θαλπωρή της απόλυτα ουμανιστικής τέχνης του στο παγερό τοπίο της αποξένωσης των ανθρώπων, της μοναξιάς και της ισοπέδωσης των μεγάλων οραμάτων σε μια ασθματική καθημερινότητα». Κατά ένα ανάλογο τρόπο τα ντοκιμαντέρ του ανιχνεύουν και χαρτογραφούν τα ίχνη και τις αντανακλάσεις αυτής της «ασθματικής καθημερινότητας» πάνω στο ανθρώπινο πρόσωπο. Πορτρέτα καθημερινών ανθρώπων, οι σκέψεις, οι προσδοκίες και τα συναισθήματά τους, εικόνες της ζωής στην πόλη, η καθημερινότητα ενός νοσοκομείου, τα πρώτα βήματα στη ζωή ενός νεαρού ζευγαριού, μια σπουδή στο γυναικείο σώμα και στην περιπετειώδη σχέση του με τον χρόνο: μια ευρύτητα χαρακτηρίζει τη θεματική τους.
Οταν ο νεαρός Κισλόφσκι ασχολείται με το ντοκιμαντέρ έχει ήδη διαμορφωμένη άποψη για το είδος, η οποία εκφράζεται στην πτυχιακή του εργασία με τίτλο «Ντοκιμαντέρ και Πραγματικότητα». Επιπλέον τη δεκαετία του ’70 υπήρξε ο ηγέτης της «σχολή της Κρακοβίας», μιας ομάδας νεαρών σκηνοθετών που υπερασπίζονταν ένα ντοκιμαντέρ κοινωνικά και πολιτικά ανήσυχο: στόχος τους να περιγράψουν τον κομμουνιστικό κόσμο όχι με τον τρόπο που αυτός «έπρεπε» να παρουσιαστεί, αλλά όπως πραγματικά ήταν.
Ολα για τον άνθρωπο
Σημείο εστίασης της οπτικής του Κισλόφσκι είναι πάντα ο άνθρωπος μέσα στη ροή της «ασθματικής καθημερινότητας»: πρόσωπα αμήχανα και αβέβαια απέναντι στον εαυτό τους και την κατάσταση του κόσμου, «που δεν μπορούν να βρουν τον δρόμο τους στον κόσμο, δεν ξέρουν πώς να ζήσουν, τι είναι καλό και κακό και το αναζητούν απελπισμένα». Ολα τα πρόσωπα στις ταινίες του σκηνοθέτη -είτε αυτές είναι μυθοπλασίας είτε ντοκιμαντέρ-, σφραγίζονται από μια αμηχανία υπαρξιακής τάξης. Επιπλέον καθορίζονται και από μια διάσταση ως προς το περιβάλλον τους: παρόλο το ψύχος και την παγερότητα του εξωτερικού τοπίου στο εσωτερικό τους επικρατούν θερμοκρασίες εύκρατες και ορισμένες φορές τροπικές. Απέναντι σ’ αυτά τα πρόσωπα ο σκηνοθέτης επιλέγει πάντα μια στάση ηθική: απόλυτος σεβασμός αυτού που κινηματογραφείται, απόλυτος σεβασμός στην πραγματικότητα.
Ωστόσο, αυτή η οπτική του θα αγγίξει τα όριά της σε δύο ταινίες ντοκιμαντέρ, τα οποία κατά κάποιο τρόπο προαναγγέλλουν και τις ταινίες μυθοπλασίας του. Στο Βιογραφικό Σημείωμα (1975) καταγράφεται η συνεδρίαση ενός κομματικού πειθαρχικού οργάνου στο οποίο απολογείται μ’ ένα τρόπο δραματικό ένα κομματικό στέλεχος. Η ατμόσφαιρα είναι καφκική, οι τόνοι εξπρεσιονιστικοί - κανένας ρεαλισμός. Σ’ αυτή ο Κισλόφσκι θα αντικαταστήσει τον αληθινό πρωταγωνιστή μ’ ένα άλλο πρόσωπο, με παρόμοιο όμως βιογραφικό όπως αυτό που αντικαθίσταται: η πραγματικότητα έχει ήδη δεχθεί μια σκηνοθετική παρέμβαση.
Αργότερα το υλικό αυτού του ντοκιμαντέρ θα γίνει η βάση για ένα θεατρικό έργο του σκηνοθέτη. Η Πρώτη Αγάπη (1974) παρακολουθεί τη ζωή ενός ανήλικου ζευγαριού μέχρι και τη γέννηση της κόρης του. Η συνοδευτική έκδοση (η οποία περιέχει ένα εκτενές και εξαιρετικά διαφωτιστικό κείμενο του Mikolaj Jazdon) αποκαλύπτει ότι η ταινία υπήρξε μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου: ο Κισλόφσκι σκόπευε να παρακολουθήσει το ζευγάρι μέχρι την ενηλικίωση της κόρης τους. Ομως το εγκατέλειψε για λόγους ηθικής τάξης, όταν συνειδητοποίησε ότι η κινηματογραφική κάμερα θα παρενέβαινε με ένα τρόπο καταλυτικό (αλλά ηθικά μη αποδεκτό) στη ζωή των ηρώων.
Αυτή ακριβώς είναι μια σημαδιακή στιγμή, καθώς τότε ο Κισλόφσκι συνειδητοποιεί τα αδιέξοδα του είδους και αισθάνεται την ανάγκη να διαμορφώσει μια νέα δική του πραγματικότητα: αυτή του Δεκάλογου, των Τριών Χρωμάτων, του Ερασιτέχνη Κινηματογραφιστή και της Διπλής ζωής της Βερονίκ.

Δημήτρης Μπάμπας

Info: Στην εξαιρετικής ποιότητας έκδοση Krzysztof Kieslowski (επιμέλεια Μιχάλης Δημόπουλος, Αχιλλέας Κυριακίδης, Καστανιώτης, 1995) υπάρχει μια εκτενής αναφορά σ’ αυτά τα ντοκιμαντέρ.
Το διπλό DVD είναι διαθέσιμο από ανεξάρτητους πωλητές στο www.ebay.com και από το ηλεκτρονικό κατάστημα www.chaletfilms.com/index_uk.php.

(δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής)